Kavalalı S?id Pa?a
v? ya
Mehmed S?id Pa?a
(d.
17 mart
1822
- o.
18 yanvar
1863
) ?
Osmanlılar
ın
Misir
v?
Sudan
hakimi,
Kavalalı ail?si
nin banisi
Mehmed ?li Pa?a
nın o?lu.
17 mart
1822
-ci ild?
Qahir?
d? dunyaya g?ldi. Atası
Kavalalı ail?si
nin banisi
Mehmed ?li Pa?a
, anası is? onun xanımlarından Aynulh?yat xanımdır. U?aq ya?larından muk?mm?l t?hsil aldı. D?nizciliy? olan mara?ı n?z?r? alınaraq t?hsili bu istiqam?td? inki?af etdirildi.
1832
-
1835
-ci ill?rd? konsul olaraq
Misir
d? f?aliyy?t gost?r?n
Ferdinand de Lesseps
onun h?m mu?llimi, h?m d? yaxın dostu oldu. Xususil? kok?lm?y? meyilli olan Mehmed S?id g?nclik ill?rind?n idmana olan mara?ını da m?hz bu dostlu?a borclu idi.
T?hsil h?yatını tamamlamasının ardından d?nizci zabiti olan Mehmed S?id, donanma strukturunda sur?tl? yuks?l?r?k atasının olumund?n qısa mudd?t onc?
Misir
donanmasının s?rdarı oldu (
1849
). Ya?ının az olmasına baxmayaraq
Misir
vergisi m?s?l?si uzr? muzakir?l?r aparmaq ucun atasının v?kili olaraq
?stanbul
a getdi.
Misir
hakimiyy?tinin
Kavalalı ail?si
n? verilm?sinin ardından t???kkur etm?k niyy?tiyl? v?
6 sentyabr
1842
-ci ild? keciril?n v?
Sultan ?bdulm?cid
in d? i?tirak etdiyi h?rbi parad munasib?til? bir nec? d?f?
?stanbul
a gond?rildi. Bu ziyar?ti ?snasında ona d?niz i?l?rind?ki bilgisi s?b?bil? d?niz
ferik
(
generalı
) unvanı verildi.
Misir
hakimi olan qarda?ı o?lu
Abbas Hilmi Pa?a
nın
13 iyul
1854
-cu ild? oldurulm?sinin ardından, ya? etibaril? ail?d? ?n boyuk ??xs olaraq
Misir
hakimiyy?tin? g?tirilm?li idi. Ancaq
Abbas Hilmi Pa?a
nın o?lu, eyni zamanda
Sultan ?bdulm?cid
in kur?k?ni olan
?brahim Hilmi Pa?a
nın t?r?fdarlarının muqavim?ti il? qar?ıla?dı v? 8 gun davam ed?n mubariz?nin ardından hakimiyy?ti ?l? aldı.
11 sentyabr
1854
-cu ild? r?smi t?yinatla v?zif?y? ba?ladı. ?n?n?y? sadiq qalaraq
1854
-cu ilin noyabrında
?stanbul
a ged?r?k ba?lılı?ını bildirdi. O ?snada
Krım
da davam ed?n Osmanlı-Rusiya muharib?sin? s?l?fi kimi o da,
Misir
d?n h?rbi d?st?k yolladı. Onun yolladı?ı Misirli ?sg?rl?r xususil? Silistr? doyu?und? muhum rol oynadılar. Bu s?b?bl?,
Sultan ?bdulm?cid
Misir
hakimiyy?tinin saxlaya bil?c?yi ?sg?r sayını 18 mind?n 30 min? yuks?ltdi.
Avropasaya?ı h?yat t?rzin? v? dunya goru?un? sahib olan S?id Pa?a h?m
Sultan ?bdulm?cid
d?n aldı?ı t?limatlara, h?m d? vaxtil? atası t?r?find?n ba?ladılan reformasiyalara sadiq qalaraq bir sıra islahatlara imza atdı. Q?rb dunyasındakı bankirl?ri v? varlı tacirl?ri Misir? g?tirm?k ucun
1854
-cu ild? Misir Milli Bankı yaradıldı. ?lav? olaraq yaxın dostu
Ferdinand de Lesseps
?
Qırmızı d?niz
v?
Aralıq d?nizi
arasında
Suvey? kanalı
nın acılması imtiyazını verdi. Gorduyu bu i?l?rl? bir yandan Misiri inki?af etdir?n S?id Pa?a, bir yandan da olk?ni Avropadan g?l? bil?c?k siyasi t?hluk?l?r? acıq hala g?tirirdi.
Abbas Hilmi Pa?a
s?lt?n?tind? ba?layan
Qahir?
-
?sg?nd?riyy?
d?miryolu x?ttinin in?ası tamamlandı v? f?aliyy?t? ba?ladı. ?lav? olaraq ?cn?bi bir ?irk?t? imtiyaz ver?r?k
Qahir?
,
?sg?nd?riyy?
v?
Suvey?
arasında teleqraf x?tti c?k?r?k, d?mir yolunu Suvey? istiqam?tind? geni?l?ndirdi.
1854
-cu ild?
Suvey? kanalı
il? ba?lı verdiyi imtiyaz q?rarına
Fransa
,
?ngilt?r?
v?
Osmanlı
hokum?tl?rind?n g?l?n etiralar s?b?bil?, kanalın in?ası ba?laya bilm?di. Bu s?b?bl?
1856
-cı ild? bu imtiyaz yenil?ndi v? Suvey? kanalı ?irk?ti yaradıldı. ?mtiyazın ilk sahibi olan
Ferdinand de Lesseps
is? bu q?rarı t?sdiql?tm?k ucun bir nec?
?stanbul
a gets? d?, ist?diyini ala bilm?di. Paris sulhunun ardından yaranan siyasi sabitlikl?
Osmanlı
v?
?ngilt?r?
hokum?tl?rinin etirazlarına baxmayaraq
1858
-ci ild? ?irk?t? investisiya toplanma?a v?
1859
-cu ilin aprelind? ilk qazıntı i?l?rin? ba?lanıldı.
1854
-cu ild? Nil Cay Transport ?irk?tinin imtiyazları da Avropalılar verildi v?
1857
-ci ild? Maliyy? naziri olan qarda?ı o?lu
Mustafa Fazil Pa?a
nın r?hb?rliyi il?
Misir
in ikinci cay n?qliyyat ?irk?ti olan M?cidiyy? ?irk?ti quruldu. Xususil? d?miryolu x?ttinin Suvey?? q?d?r uzadılmasından sonra liman daha boyuk g?mil?rin g?lib-ged? bil?c?yi bir limana cevrildi. Bu munasib?tl? Aralıq d?nizind?ki bir
Misir
limanına m?hz onun adı verildi (
Port S?id
).
Dig?r yandan S?id Pa?a
1858
-ci ild? Osmanlı hokum?tinin d?rc etdiyi ?razi qanunnam?sin? paralel olaraq S?idiyy? layih?si adlı bir qanun q?bul etdi v? bel?c?,
Misir
k?ndlil?rin? torpaq sahibi olma huququ verildi. K?ndlil?rin istehsal etdiyi m?hsul miqdarı uz?rin? du??n vergini l??v ed?r?k istehsalın artırılmasına t?kan verdi. B?zi vergi v? rusumlrı l??v ed?r?k daha onc?l?r acılan, yalnız zamanla istifad?y? yararsız hala cevril?n suvarma kanallarını b?rpa etdirdi. Ordunu nizama salaraq h?rbi rutb?l?rin v? maa?ların verilm?sini sisteml??dirdi. H?rbi muk?ll?fiyy?t mudd?tini azaldaraq m?cburi hala saldı.
Birba?a
Misir
hokum?ti t?r?find?n idar? edil?n
Sudan
da da bir cox islahatlar aparan S?id Pa?a qarda?ı ?bdulh?lim Pa?anı bolg?y? muf?tti? t?yin etdi.
1857
-ci ild? boyuk bir hey?tl? bolg?ni ziyar?t etdi v? bu ziyar?t ?snasında bir cox yerd? yeni m?kt?bl?rin acılı?ında i?tirak etdi. ?halid?n g?l?n ?ikay?t v? ist?kl?r uz?rin? b?zi vergil?ri l??v etdi. Bundan ba?qa s?hra bolg?sind? m?nt?q?l?r yaradaraq poct xidm?tini sur?tl?ndirdi. Kol? ticar?tini qada?an ed?r?k n?zar?ti artırmaq m?qs?dil? Sobat cayı uz?rind? h?rbi m?nt?q? t?sis etdi.
Misir
v?
Sudan
da apardı?ı t??kilati v? h?rbi islahatlara baxmayaraq Mehmed S?id Pa?a eyni diqq?ti t?hsil sah?sin? gost?r? bilm?di. Atasının s?lt?n?tind? acılan bir cox m?kt?bl?r ba?landı. Tibb m?kt?bl?ri kimi b?zi m?kt?bl?r yenid?n acılsa da, ?vv?lki s?viyy?d? f?aliyy?t gost?r? bilm?di. T?nqid edildiyi bir dig?r m?s?l? is? Bab-ı ?linin etirazlarına baxmayaraq
1862
-ci ild? Avropadan 7%-l? aldı?ı 3 milyon sterlinq borc oldu. Bu borclanma
Misir
iqtisadiyyatının xarici olk?l?rd?n asılılı?ına yol acdı.
Mehmed S?id Pa?a
18 yanvar
1863
-cu ild?
?sg?nd?riyy?
d? v?fat etdi. ?halinin xeyrin? q?bul etdiyi bir cox q?rara v? xalq t?r?find?n sevilm?sin? baxmayaraq
Misir
d?ki s?lt?n?ti
mutl?q monarxiya
olaraq d?y?rl?ndirilir. Bununla yana?ı olduqca z?if v? mulayim xasiyy?ti, el?c? d? ?trafına topladı?ı ?cn?bi dostları v? m?sl?h?tcil?ri onun dovl?t idar?ciliyin? boyuk miqyasda t?sir gost?rirdi.
- C. Zeydan, Me?ahiru’?-?ar?, Kahire 1902, I, 32;
- Mısır Meselesi (n?r. Babıali Hariciye Nezareti), ?stanbul 1334, s. 32-33;
- Abdurrahman er-Rafii, ?A?ru ?sma?il, Kahire 1368/1948, s. 22-65;
- J. Marlowe, A History of Modern Egypt and Anglo-Egyptian Relations: 1800-1953, New York 1954, s. 62, 66-68, 72, 76, 90, 139;
- C. R. L. Beatty, De Lesseps of Suez: The Man and His Times, New York 1956, tur.yer.;
- Political and Social Change in Modern Egypt (ed. P. M. Holt), London 1968, s. 148-151, 173-174, 304-307, ayrıca bk. ?ndeks;
- P. J. Vatikiotis, The History of Egypt, London 1969, s. 56, 62, 71-73, 81, 83, 84, 87, 101-102, 120, 181;
- P. M. Holt, Egypt and the Fertile Crescent, London 1980, s. 193-196, 198-203, 205-206, 208;
- The Cambridge History of Egypt (ed. M. W. Daly), Cambridge 1998, II, 180-181, 186-189, ayrıca bk. ?ndeks;
- Takvim-i Vek?yi‘, sy. 229, ?stanbul 15 Cemaziyelevvel 1257; sy. 231, 30 Receb 1258; sy. 510, 18 Zilhicce 1270; sy. 511, 6 Muharrem 1271; sy. 680, 5 ?aban 1279; sy. 681, 12 ?aban 1279;
- Ruzname-i Ceride-i Havadis, sy. 244, ?stanbul 16 Rebiulahir 1278;
- ?inasi Altunda?, “Sa’id Pa?a”, ?A, X, 86-89;
- C. E. Bosworth, “Sa??d Pasha”, EI2 (?ng.), VIII, 859-860.