De Ludwig Fischer (* 3. Augschte 1877 z Trienge ; † 14. Aprile 1962 z Luzeern ) isch en Schwyzer Leerer und Tialaktoloog gsy. Me gchant en hut na, wil er e groossi Gramatik uber de schwyztertuutsch Tialakt im Kanton Luzeern gschribe hat.

Labe [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

De Fischer isch de Soo gsy vom Puur Ludwig Fischer und synere Frau Anna, mit Maitliname Fries. Er isch a sym Haimet- und Gibuurtsoort Trienge i d Primaar- und i d Sekundaarschuel ggangen und nachane fur zwai Jaar i s Waltschland und uf Frankrych , zum Franzosisch leere. Im Herbst 1894 isch er i s Leererseminar Hitzchilch ytratte, hat 1898/99 es Praabschueljaar abghalte, 1899 z Hitzchilch s Primaarleerer- und dann na 1900 z Zuri s Sekundaarleererbadant uberchoo. Drufabe hat er zwai Jaar z Trienge und sibe Jaar z Luzeern as Leerer gschaffet und isch dan uf Zuri a d Uniwersiteet , zum Tuutsch und Gschicht studiere.

1910 hands en z Luzeern zum Sekleerer gwelt. Ab em Schueljaar 1915/16 hat er bis 1946 Gschicht a de Hoochere Tochtereschuel und Tuutsch und Gschicht am Leererseminaar vo dere Stadt ggee.

Bis 1913 isch er aber au na a der Uni ygschribe gsy. Abgschlosse hat er deet eerscht spaat; zeerscht hat er im Eerschte Waltchrieg muesen as Soldaat a d Granze, und nachanen hat em de topplet Leererprueff ainewaag mee as gnueg z tue ggee. Sy Dissertazioon uber de Wokalismus vom Lozeerntuutsch hat de Toktervatter Albert Baachme drum eerscht 1920 chonen abnee, und truckt woorden isch si sogaar eerscht 1927. Deet ine ghaissts, er well die Aarbet na uusboue, namli ≪um die Schwachtonvokale, den Konsonantismus, die Flexion, eine kurze Darstellung des Verhaltnisses zu den Nachbarmundarten, eine Erklarung der Mundartgrenzen, Mundartproben, ein Worterverzeichnis und eine Karte≫. ^[1] Ederewaag hett si chonen i d Raie ≪ Beitrage zur Schweizerdeutschen Grammatik ≫ uufgnaa weerde, de Baachme hat luut em Verlaagsproschpakt vom Hueber-Verlaag 1914 au fescht demit grachnet. De Prueff und d Familie hand em aber di nootig Zyt gaar nod glaa. 1934 hat er dan em Laitenden Uusschuss vom ≪ Schwyzerischen Idiotikon ≫ gschribe, d Aarbet seg iez truckfertig und de Baachme, de fruenerig Scheffredakter vom ≪Idiotikon≫, heg em en Uufnaam i syni Raie zuegsicheret ghaa. Der Uusschuss hat aber im 35i abgwunke ? de Baachmen isch im Jaar vorane gstoorbe, und s ≪Idiotikon≫ hat ekai Galt me ghaa, zum e Raie fuere. ^[2]

Luzeerntuutschi Gramatik [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

Im Septamber 1950 hat s Erzieigsdepartemant vom Kanton Luzeern de Fischer gfrooget ? dee isch doo scho 73i gsy ?, ob er nod wel e luzeerntuutschi Gramatik schrybe, eso nach em Voorbild vo de zurituutsche vom Albert Waber . Nach churzem Uberlegge hat de Fischer ≪jaa≫ gsait und hat afa Materiaal sammle. Er hat au sy aige Dissertazioon wider furegnaa, hat em Karl Schmid sy Dissertazioon uber d Mundaart vom Antlibuech gstudiert, em Karl Stucki sy schwyzertuutsch Tialaktgramatik vo 1921 byzoge, s Weerch vom Franz Joseph Stalder und vom Rammert Brandstetter durfoorschtet, em Jakob Hunziker sys ≪Aargauer Worterbuch≫ aaglueget (dee isch namli us eme Doorff choo, wo grad anet de Granze lyt, und sys Woorterbuech isch nod nu es Woorterbuech, es hat au e Gramatik dine), s ≪ Schwyzerisch Idiotikon ≫ isch au alewyl guet gsy zum drin blettere ? und wan er glych na Fraage ghaa hat, hat er der Eugen Dieth chone frooge. ^[3]

A dere Gramatik hat de Fischer fascht zaa Jaar gschaffet, und chuum isch si 1960 fertig gsy, isch er chrank woorden und dan au gstoorbe. Si lueget ali Tialakt vom Kanton Luzeern aa, im Zantrum aber staat di aigen us em Soorsibiet . Dere landliche Spraach ? im Gagesatz zur stedtische ? hat er ≪Gauer Mundart≫ gsait. D Gramatik hat en normatyven Aaspruch, das ghaisst, de Fischer hat gnau gwusst, was richtig isch und was nood (i de modeerne Tialaktology macht me das numen eso, da tuet mer eso, as sei me ganz noitraal). Em Fischer sy Gramatik ghoort bis hut zun Grundlaage vo de Bischrybig vom Schwyzertuutsch ? zame mit de zurituutsche Gramatik vom Albert Waber (1948; lueg obe), de baseltuutsche Gramatik vom Ruedolf Suter (1976/92), de beerntuutsche Gramatik vom Werner Marti (1985), de beerntuutsche Sintax vom Werner Hodler (1969), em dritte Band vom Spraachatlas vo de tuutsche Schwyz und de Flexioonskapitel i de vile Band vo de Raie ≪Beitrage zur Schweizerdeutschen Grammatik≫ (1910?1940).

Publikazioone [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

• Der Stammsilben-Vokalismus der Mundart des Luzerner Gaus. ≪Abhandlung zur Erlangung der Doktorwurde der ersten Sektion der hohen philosophischen Fakultat der Universitat Zurich.≫ Huber, Frauefald 1927.
• Luzerndeutsche Grammatik. Ein Wegweiser zur guten Mundart. ≪Hrsg. im Auftrage des Erziehungsdepartements des Kantons Luzern.≫ Schweizer Spiegel, Zuri 1960 (Grammatiken und Worterbucher des Schweizerdeutschen II). ? ≪Mit einem Anhang zur Neuausgabe von Walter Haas.≫ Comenius, Hitzchilch 1989.

Literatuur [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

• Lebenslauf. I: Fischer 1927, o. S.
• Vorwort. I: Fischer 1960 & 1989, S. 7?8.
• P[io] F[assler]: † Dr. Ludwig Fischer. I: Vaterland, Aprile 1962.
• -r [= Hans-Peter Jager-Fischer:] † Dr. Ludwig Fischer. I: Luzerner Tagblatt, Aprile 1962.
• Walter Haas : Anhang zur Neuausgabe 1989. I: Fischer 1989, S. 559?581.
• Walter Haas: Fischer, Ludwig. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz .

Fuessnoote [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

1. ↑ Ludwig Fischer: Der Stammsilben-Vokalismus der Mundart des Luzerner Gaus. Fil. Diss. Uniw. Zuri. Huber, Frauefald 1927, Inesyte vom Titelblatt.
2. ↑ Archyv vom Schwyzerischen Idiotikon, Zuri, ≪Protokolle des Leitenden Ausschusses 1897?1942≫: Protokoll vo de Sitzig vom 24. Janer 1935. S vollstandig Manuskript lyt im Archyv vom ≪Schwyzerischen Idiotikon≫.
3. ↑ Nach der Ylaitig i de Gramatik, S. 7 f.