| Bretonisch
|
| Verbreitig
:
|
Bretagne
|
| Sprecher
:
|
zirka 300.000
|
Linguistischi
Klassifikation
:
|
|
| Unterteilige
:
|
- KLT
- Cornouaillais (
Kerneveg
)
- Leonais (
Leoneg
)
- Tregorois (
Tregerieg
)
- Vannetais (
Gwenedeg
)
|
| Offizieller Status
|
| Amtssprooch vo
:
|
niene
|
| Sproochchurzel
|
| ISO 639-1
|
br
|
| ISO 639-2
|
(B) bre
|
(T)
|
| ISO 639-3
|
bre
|
S
Bretonische
(bret.
Brezhoneg
) isch e
keltischi Sprooch
, wo im Weschte vu dr
Bretagne
(bret.
Breizh
) (
Frankrich
) gsproche wird.
S'Bretonische isch e
Brythonisch
-keltischi Sproch. S'Bretonische isch am engschte mit dr usgschtorbene
Kornische Sproch
verwandt, un ebefalls eng mitem
Walisische
. Ferner verwandt ischs mit de
galische Sproche
(
Irisch
,
Schottisch-Galisch
un
Manx
). S'Bretonische isch e inselkeltischi Sproch, stammt also nut direkt vum
Gallische
.
Ruckgang vum bretonisch Sprochgebiit
(nederlandisch Kart: eeuw = Johrhdt.)
Prozentuale Ateil vu Bretonisch-Spracher in der Bretagne im Johr 2004
S'Bretonischi goht uf d'Schproch vo brittanischi Ywanderer zruck, wo im 4te un 5te Johrhundert vor
angelsaggsischi Invasore
us
Britannie
noch
Aremorica
gfluchtet sin. Moglich isch, daß d'armorikanischi Bevolkrig, zmindeschtens ufem Land, zu dere Zit no
Gallisch
gredt hat, allerdings isch gallisches Subschtrat wege dr nahi Verwandtschaft zwische de brythonischi Schproche un em Gallisch schwor z ermittle. Im 9te Johrhundert hat s'Bretonischi syni oschtlichschti Usbrytig ereicht, s'isch allerdings vum 10te bis 19te Johrhundert wyder zruckdranggt wore (lueg au d'Charte), sydem wird s'Bretonischi au in synim weschtlichi Schprochgebiet usghohlt.
S'Bretonischi isch zerscht vum
Gallo
zruckdrangt wore; sytem 18te Johrhundert vum
Franzessischi
. D'Grund fur d'Verdrangig vum Bretonischi wahrend em Mittelalter leie im Exil un de Romanisierig vur bretonischi Oberschycht wahrend de Chrieg gege d'
Normanne
un em Umschtand, daß d'beidi politischi Zentre vur Bretagne,
Nantes
un
Rennes
, nie vollschtandig bretonischschprochig gsi sin. Als Verwaltigschproch isch Bretonisch wege dem au ubrhaupt nie bruucht wore, allerdings hat im Weschte au chuum ober Franzessisch gredt.
S'Bretonischi wird in druu Phase unterteilt. Usem Altbretonischi sin numme a paar Worter un Persone- un Ortsname uberliifert. S'Altbretonischi hat no schtarki Ahnlichkeite mit em Walisischi un em Kornischi gha. Texscht sin us dere Zit keini uberliferet, allerdings hat s sicher a
mundlichi Uberlifrig
ga. S'Mittelbretonischi isch vum 12te bis ins 17te Johrhundert gredt wore. Us dere Zit schtammt au dr erschti Texscht uf Bretonisch, namli imene
latinischi
Texscht usem 14te Johrhundert mit bretonischi Verse. Usem 15te Johrhundert schtammt au as Bretonisch-Franzessisch-Latinisches Worterbuech. Sytem 18te Johrhundert schpricht mer vum moderne Bretonisch, syt dem isch au a rychi Literatur uberliferet.
S'Bretonischi isch praktisch sytem 10te Johrhundert verdrangt un unterdruggt wore, scho im Mittelalter hat Bretonisch als d'Schproch vo de unteri Schichte golte. Mer cha zum Byschpil feschtschtelle, daß im
Gallo
, em benochbarti franzessischi Dialekt, numme wenigi Lehnworter usem Bretonischi nochzwyse sin, wahrend zwei Fumftel vum bretonischi Wortschatz usem Gallo resp. Franzessischi chunt (zum Byschpil
komprenan
oder
permetan
). Usserdem isch bekannt, daß im Mittelalter bretonischi Uswanderer noch
Paris
wege ihreri Schproch usglacht wore sin. Uss dar Zit stammt's am starkschte v'rbreiteti bretonisch ?Lehnwort“ im Franzesisch:
baraguiner:
?unv'rstandli rede“. Diss kummt vun bretonisch
bara
(Brot) un
gwen
(wiss). Allerdings hat s d'franzessischi Monarche nut groß gchummeret, was fur a Schproch ihri Untertane gredt han. Syt dr
Franzessischi Revolution
isch s'Bretonischi, zamme mit alli andri ?
Patois
“ au als gredti Schproch zrukchdranggt wore:
Le federalisme et la superstition parlent bas-breton; l’emigration et la haine de la Republique parlent allemand; la contre-revolution parle l’italien, et le fanatisme parle basque. Cassons ces instruments de dommage et d’erreur.
?Dr Foderalismus un dr Aberglaube schwatzt Bretonisch, d'Emigration un dr Hass uf d'Republik schwatze
Dutsch
, d'Konter-Revolution schwatzt
Italienisch
[warschynlich isch
Langue d'oc
gmeint], un dr Fanatismus schwatzt
Baskisch
. Mer sollte salle schadlichi un fehlerhafti Inschtrument zerschtore.“
Zwar sin alli Regionalschproche unterdruggt wore, s'Bretonisch hat s aber bsunders schwor troffe. E Grund defir isch, dass de Bretagne wirkli e Region mit starki antirevolutionari Tendenze gsi isch, b'sundersch wege de antiklerikale un antireligiose Site vun de Revolution. De Bretagne isch mit de sudlich Nochbarsregion
Vendee
e Basis vun de Bewegung vun de ?Chouans“ gsi un Konterrevolutionare uss dem Adel han do Unterstitzung uss England kriagt. S'Resultat isch gsi, daß s'Bretonischi langsam us alli syni Domane verdranggt wore isch un als primitivi Buureschproch abgwertet wore isch. D'Yfuhrig vur Schuelpflicht (
Jules Ferry
, 1882) hat d'Situation no verschlimert un s'Bretonischi isch immer wyter ins Abseits drangt wore.
S'Bretonische het viir Hauptdialakt, wo sich i wytri Lokaldialakt unterteile. D'Dialakt werre i zwo Hauptgruppe ydeilt, s'Vannetais (bret.
Gwenedeg
) unterscheidet sich arg vo de drei andre Dialakt, em Cornouaillais (bret.
kerneveg
), Leonard (bret.
leoneg
) un em Tregorrois (bret.
tregerieg
). Die drei Dialakt grenze sich starch vum Gwenedeg ab un werre au als KLT-Dialakt bezeichnet. D'Dialakt hen sich wahrend em Ubergang vum Altbretonische (600-1000) zum Mittelbretonische (1000-1600) entwigglet.
[1]
Inere Studie vo 1995 werre d'Sprecherzahle nooch Dialakt so verteilt:
- Kerneveg: 41 %
- Leoneg: 24,5 %
- Tregerieg: 18 %
- Gwenedeg: 16,5 %
[2]
D'Dialaktgranze entspreche fascht gnau de Bistumer vo dr Bretagne. D'hutige
Departements
sin absichtlig andersch zoge worre. Ob d'Bischtumer d'Entwigglig vo de Dialakt beyflusst hen oder ob d'Bischtumer nooch altri Granze zoge worre sin, isch nut sicher.
S'Kerneveg wird i dr
Cornouaille
(bret.
Kernev
oder
Bro Gernev
) gredt. E Unterdialakt wird im Sudweschte gredt, im Pays Bigouden,
Quimper
un dr Region vo
Douarnenez
.
Im Kerneveg isch d'
Betonig
wie i de andre KLT Dialakt uf dr vorletschti Silbe, er isch aber uspragter. Unbetonti Vokal, vorallem i dr letschti Silbe sin meischtens zum
Schwa
reduziert oder werre uberhaupt nut usgsproche;
bara
(Brot):
IPA
/
?baːr
/.
Wie im Tregerieg un em Gwenedeg werre d'/
z
/ wo uf e Altbretonischs /
ð
/. So wird
ezomm
(bruuche) als /
e:m
/ usgsproche, un
anavezout
(wisse) als /
a'nowt
/.
S' <c'h> wird als [
h
] usgsproche.
S'<w> wird am Wortaafang als [
v
] usgsproche, sunscht wie im Gwenedeg als [
?
].
S'Leoneg wird im
Leon
(bret.
Leon
oder
Bro Leon
) gsproche. E Grossdeil vo dr bretonischesprochigi Literatur isch i dam Dialakt, d'Region het als
terre des pretres
golte wyl s'Prieschterseminar, wo viili Prieschter usbildet worre sin im Leon gsi isch. Dodurch isch viil vo dr religiosi Literatur uf Leoneg gschrybe worre.
Im Leoneg gits zwo Unterdialakt, s'Unterleoneg im Weschte un s'Oberleoneg im Oschte.
S'Mutationssytem vo dr bretonische Schriftsproch bassiert ufem Leoneg un wird i de Lehrbuecher bruucht.
De Luut <c’h> wird im Leoneg
Uvular
usgsproche ([
χ
], aastatt wie sunscht als /
x
/: C’hoari (Spiil)
IPA
: /
?χwaːri
/.
S'Tregerieg wird im
Tregor
(bret.
Treger
oder
Bro Dreger
) gsproche.
Mangmol wird dr Dialakt vo Goelo im Oschte vum Departement
Cotes-d’Armor
vum Tregerieg unterschiede.
S'Gwenedeg wird im Weschte vum
Vannetais
(bret.
Gwened
oder
Bro Wened
) gsproche. Dr Oschte vum Vannetais isch scho langer
Gallosprochig
.
Es isch in Ober- un Untergwenedeg (
haut-vannetais
un
bas-vannetais
) ufdeilt.
Bi dr Ussproch unterscheidet sich s'Gwenedeg vorallem durch syni Archaisme vum reschtliche Bretonisch; es isch als einziger bretonischer Dialakt nut sofort fur Sprecher vo de andre Dialakt verstandlich
[3]
D'Hauptmerchmool sin:
- D'
Betonig
isch immer uf dr letschti Silbe vumene Wort, gnau wie im Altbretonische aber im Gagesatz zue de KLT Dialakt, wo d'Betonig uf dr vorletschti Silbe hen.
- Dr Altbretonische
Reibeluut
/
θ
/ isch zue /
x
/ verschobe worre, im Gagesatz zue de KLT Dialakt wonner /
z
/ worre isch. Dodurch z. B. au d'Kompromissschrybig
breizh
fur ?Bretagne“, wyl entweder s'<z> oder s'<h> usgsproche werre cha.
- Mehreri Altbretonische
Diphthong
sin im Gwenedeg erhalte bliibe. Dr Diphthong /oe/ z. B. blybt im Gwenedeg /oe/ un wird sunscht /oa/, z. B.
koed
/
koad
(Holz).
- Usserdam sin im Gwenedeg meh
palatalisierti
Konsonante erhalte wie i de andre Dialakt.
D'Phonologi vum Bretonische loot sich wege de grosse Unterschied zwusche de Dialakt numme schlacht bschrybe; d'Grundzug sin allerdings z'erkenne.
E Bsunderheit vum Bretonische sin d'
Nasalvokal
, unter de keltische Sproche eimoolig; s'Bretonische het siibe Nasalvokal, [
?
] un [
?
] sin allerdings salte. D'Vokallangi isch nut phonemisch; e Vokal wird voreme
stimmhafte Konsonant
langer, ahnlich wie im Alemanische. D'Aazahl vo
Diphthonge
wird mit bis zue 25 (Jean-Marie Ploneis) oder mit numme 4 (Kenneth Jackson) aagaa. D'huufigschte sin [
ew
], [
aw
], [
ow
] un [
ej
]. Insgsamt hets Bretonische e relativ grosses Vokalinventar.
S'Bretonische het 20 Konsonante. Usserdam wird d'
Konsonantelangi
unterschiede, vorallem am Wortaafang, allerdings nut i allene Dialakt. Stimmlosi Plosive sin immer
aschpiriert
- Als Allophon vo /k/, /g/, /w/, /n/ un /l/ voreme Vordervokal.
- Im Leonard Dialakt d’Ussproch vum
c'h
(/x/).
- Numme durch d'Mutation vum /g/.
[4]
D Ussprochregle do beziehn sich uff d Orthografy, wo am witeste verbreitet isch und wo in de meiste Publikatione bruucht wird.
- a
[a] wie im Dutsche
- ao
[?, a?] in de meiste Dialakt monophthongiert
- aou
[??] wie
ow
in angl.
low
- b
[b] wie im Dutsche
- ch
[?] wie dt.
sch
- c’h
[x, ?, h] wie dt.
ch
in
Bach;
zwusche Vokal wie
h
in
Uhu
- d
[d] wie im Dutsche
- e
[e] wie
e
in
See
- ae, e
[?] wie
e
in de Dieth-Schrybig
- eu
[œ] wie dt.
o
- f
[f] wie im Dutsche
- g
[g] wie dt.
g
(nie wie in
Regie
)
- gn
[?] wie
gn
in
Champagner
- h
[h, Ø] wie dt.
h
, salte stumm wie im Franzosische
- i
[i] wie im Dutsche
- ilh
[i?] ahnlig wie
i
+
gl
uff Idalianisch
- j
[?] wie stimmhafts
sch
(
j
in
Journal
)
- k
[k] wie im Dutsche
- l
[l] wie im Dutsche
- m
[m] wie
m
; nasalisiert e
a
oder
o
, wo devor stoht
- n
[n] wie
n
, nasalisiert e
a
oder
o
, wo devor stoht
- n
nasalisiert de Vokal devor, wird aber salber nit gsait
- o
[?, o] wie im Dutsche
- ou
[u] wie dt.
u
, au wie angl.
w
- ou
[u, o, ow, œ?] im Standard wie dt.
u
- s
[s, z]
- sh
[s, h] salte, Variante vo ?zh“, in de KLT-Dialakt wie ?s“, im Vannetais = ?h?
- t
[t] wie im Dutsche
- u
[y] wie dt.
u
- v
[v] wie dt.
w
, am Wortand wie dt.
u
- w
[w] wie angl.
w
- y
[j] wie dt.
j
- z
[z] wie stimmhafts dt.
s
in hochdutsch
reisen;
zwusche Vokal in de meiste Dialakt stumm
- zh
[z, h] in de KLT-Dialakt = <z>, im Vannetais = <h>
Am Wortand werre
b, d, g, j, z, zh
stimmlos, also wie
p, t, k, ch, s
usgsproche, wenn s Wort, wo noch ne stoht, nit mit me Vokal afangt. Salli Assimilatione uber Wortgranze use sin in allne bretonische Dialakt wichtig, wyl eso ? ahnlig wie durch di dutschi Uslutverhartig ? Phrasegranze markiert werre.
Bispyl:
hi zo bras
[i zo bra:
s
] vs.
bras eo
[bra:
z
e] ("Si isch groß" vs. "er/si isch GROß").
D'
Hauptbetonig
isch im Bretonische meischtens uf dr Penultima, dr vorletschti Silbe vum Wort. Dr Gwenedeg Dialakt het d'Betonig allerdings uf dr letschte Silbe, wie im Altbretonische. Vo vylene Sprecher vum
Neo-Breton
wird dr franzosische Satzakzent, wo langsam aastygt, bruucht.
Demonschtration fur s'Bretonischi
D'Zahl vu dr Bretonisch-Schprecher isch schwor z ermittle, un alli verfugbari Schtatistike beruehje uf Schatzige. Zwische 1806 un 1952 hat d'Aazahl vo Bretonisch-Schprecher chuum abgnomme; si isch zwische 1.400.000 un 1.000.000 glege. 1905 hat s ungfahr 840.000 monoglotti (eisprochigi) Bretonisch-Schprecher gha. Hut git s warschynlich praktisch uberhaupt kei monoglotte Schprecher meh. Noch 1960?70 hat d'Aazahl vo de Schprecher aber rapide abgnomme: 1987 isch gschatzt wore, daß 240.000 Luut huufig un 370.000 Luut mankmol Bretonisch rede. Usserdem han 110.000 Luut d'Schproch verschtande, un s'hat au a Huufe Bretonisch-Schprecher usserhalb vum bretonischi Schprochgebiet gha. D'einzig exakti Schtatistik schtammt us de USA: do han 1970, 32.772 Luut Bretonisch gredt.
D'Schatzige odr Umfroge in dr
Basse-Bretagne
gan fur 1990?2000 zwische 130.000 un 300.000 Schprecher aa. Usserdem verschtohn ungfahr 655.000 Luut Bretonisch. D'Aazahl vo Luut, wo Bretonisch im taglichi Lebe schwatze, isch allerdings sehr gring un hoggschtens a paar hundert Chinder lehre Bretonisch no ufem traditionele Weg: als Muetterschprochler; scho 1980 sin numme 6 % vo de Chinder uf Bretonisch erzoge wore. A wiitres Problem isch, daß d'Schprochkompetenz vo dene, wo Bretonisch erscht schpoter glernt han, sehr verschiide isch.
Usserdem mueß mer befurchte, daß d'Aazahl vo bretonisch-schprochigi Luut no wyter fallt. 3/4 vo de Schprecher sin alter als 50 un d Helfti alter als 65. 90 % vo de unter 30 Jahrige schwatze numme Franzessisch.
Umfroge zeige au, daß d'Bretonisch-Schprecher vor allem us de untere soziale Schichte un Beruef chomme, 79 % vo de Bretonisch-Schprochigi schaffe im primare Sektor un numme 6 % im tertiare.
Wahrend vor dr Franzessischi Revolution Bretonisch nut aktiv unterdruggt wore isch, hat sich des noch dr Revolution gandert. Am Afang vur Revolution sin zwar no d'verschiideni Bschluss in alli Regionalschproche ubrsetzt wore un s'isch sogar plannt gsi d'Schproche in a Schuelsuschtem z integrire. Schnell hat sich d'Situation aber gandert un d'Regionalschproche sin plotzlich als Inschtrument vum Rojalismus un dr Konterrevolution dogschtellt wore. Richtig gfahrlich isch d'Situation allerdings erscht mit dr Yfuehrig vum obligatorischi Schuelsuschtem wore. Vo 1836 bis 1950?1960 isch s schtreng verbote gsi, in dr Schuel un selbscht ufem Pausehof Bretonisch z schwatze:
- Il est defendu aux eleves de parler breton, meme pendant la recreation et de proferer aucune parole grossiere. Aucun livre breton ne devra etre admis ni tolere.
- ?S'isch de Schueler verbote Bretonisch z rede, selbscht wahrend dr Pause, oder irget sonscht a profane Schproch z benutze. Kei bretonischi Buecher sin erlaubt.“
Us dere Zit schtammt au dr ironischi Schpruch:
Il est interdit de cracher par terre et de parler breton.
S'isch verbote Bretonisch z rede un uf de Bode z schpeije. Obwohl saller Schpruch warschynlich erfunde isch, han d'bretonischi Chinder sich Ahnliches gfalle lo muesse. Salli Schprochpolitik hat schliesslich zumene schtarki Minderwertigkeitschomplex vo de Bretonischschprecher gfuehrt. Alteri Luut sin zwar hut wiider a weng schtolz uf ihri Schproch, schame sich aber trotzdem no fur ihri
Buureschproch
. Usserdem isch de Bretonischschprecher ytrichtert wore, daß sa erschtens numme de Dialekt vo ihrem Dorf chonnte verschtoh (was falsch isch) un daß zweitens ihri Chinder mit Bretonisch kei Ufschtigschance hatte. Usserdem sin 1920-30 un 1946?60 vyli Bretone usgwandert, vor allem bretonischschprochigi Dorfer han fascht d'Halft vur Bevolkrig verlore. Zur glychi Zit sin aber au Neigschmekti in d'Bretagne cho, wo naturlich im lebe nut dran denkt han Bretonisch z lehre. Alli die Grund han schlieslich do dezue gfuehrt, daß d'Eltere 1960?70 ufghort han mit ihri Chinder Bretonisch z rede.
Bretonischi Sprochaktivischte sin ? mit anderne ? dr Pfaarer
Klaoda ar Prat
un dr Dichter und Redakter
Maodez Glanndour
gsi.
Denn sin allerdings d'represivi Gsetz wider abschafft wore; 1951 isch dr Untericht vum Bretonischi erlaupt wore. 1977 isch d'Organisation
Diwan
ins Labe gruefe wore.
Diwan
hat s erschti Bretonischi Schuelsuschtem gschaffe; zerscht mit Chindergarte, schpoter mit Grundschuele un
Colleges,
un syt 1994 cha mer sogar s'Abitur uf Bretonisch mache. Usserdem sende inzwische mehreri Radio un Fernsehsender uf Bretonisch. Trotzdem sin d'Zukunftsussichte fur s'Bretonischi nut grad d'bescht; erschtens sin d'letschti Muetterschprochler scho alt un zweitens hat d'Schproch praktisch kei Verwendig mehr als Kommunikationsmittel, vorallem in de Schtadt. Ob Bretonisch usschtirbt oder sich wiider als Schproch durchsetze cha, wird mer in de naggschti Johrzehnte sehne.
Ofis ar Brezhoneg
? s Bretonisch Sprochamt
D Wikipedia uff Bretonisch
S Wiktionary uff Bretonisch
? e freis Worterbuech
Wikiquote uff Bretonisch
? Zitate
- ↑
Ball, Martin J (1992). The Celtic Languages. Routledge. London. Syte 353
- ↑
Archivierte Kopie.
Archiviert vom
Original
am
11. Oktober 2004
;
abgruefen am 10. Oktober 2004
.
- ↑
Ball, Martin J (1992). The Celtic Languages. Routledge. London.
- ↑
Ball, Martin J (1992). The Celtic Languages. Routledge. London. Syte 353?363