E gfeerdedi Schbrooch haisd mer e Schbrooch , wuu nid sicher wydergee wird an di negschd Generation. Wan derno d Schbrooch vu al weeniger Lyd gleerd un gschwatzd wird, chaa s syy, as die Schbrooch ganz uusschdiirbd .

S hed hid no iiber 6500 Schbrooche uf dr Aard . Di maischde Schbroochwiseschafdler geen dervu uus, as e Dridel bis d Halfdi vu daane Schbrooch bis in 100 Joor uusgschdoorbe sin. Esoo ne schnal Schbroocheschdaarbe hed s waarschyyns in dr Gschiichd vu dr Manschhaid no nie gee. S gid sogar Wiseschafdler, wu maine, as ejeedi Schbrooch, wu weeniger wie 100'000 Schbracher hed, bis am And vum 21. Joorhunderd uusschdiirbd (Krauss 1992). Bi daare pesimischtische Aasichd deede derno 90 % vu alene Schbrooche verschwinde.

Wan isch e Schbrooch gfeerded? [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

Noch em ?Red Book of Languages in Danger of Disappearing“, wu ane 1993 vu dr UNESCO uusebroochd wooren isch, waare d Schbrooche noch iirem Gfeerdigsgraad in segs Chlasse underdaild:

• (i) uusgschdoorbe (extinct): Schbrooche, wu in der ledschde Joorhunderd uusgschdoorbe sin, d. h. Schbrooche us dr Antike sin doodermid nid gmaind.
• (ii) faschd uusgschdoorbe (nearly extinct): S gid hegschdens no zee Schbracher, ali sin scho elder.
• (iii) aarnschdhafd gfeerded (seriously endangered): S gid no ne greeseri Zaal vu Schbracher, aber faschd kaini Chinder me.
• (iv) gfeerded (endangered): S gid no Chinder, wu d Schbrooch leere, aber der Aadail nimd ab.
• (v) meegligerwyys gfeerded (potentially endangered): mid ere groose Zaal vu Chinder, wu d Schbrooch leere, aber d Schbrooch hed kai ofiziale Status oder wenig Prestige.
• (vi) nid gfeerded (not endangered): d Schbrooch wird sicher an di negschd Generation wydergee.

Gfeerdig vu dr Schbrooche in dr Wald [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

D Gfeerdig vu dr Schbrooche isch nid iiberaal glyych, z. B. galde vu dr rund 2100 Schbrooche z Afrika 200 as schdaarch gfeerded, vu dr 250 Aboriginalschbrooche z Auschtralie un dr 210 Indianerschbrooche z Nordamerika aber faschd ali. Weeniger gfeerded sin d Schbrooche im Kaukasus, im Pazifik ( Indonesie un Papua-Neiguinea han zamen elai scho iiber 1500 Schbrooche).

Verdailig vu dr Schbrooche in dr Wald

Wie schdiirbd e Schbrooch? [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

S gid zwoo Foorme vum Dood vun ere Schbrooch. Zem aine chaa ne Schbrooch schdaarbe, wel ali vu der Schbroochgmainschafd dood sin. D Lyd chene us nadyyrlige Grind schdaarbe, z. B. isch d Tamboran-Schbrooch uf der Insle Sumbawa z Indonesie ane 1815 uf ai Schlaag uusgschdoorbe, wels ganz Volch dur e Uusbruch vum Vulkaan Tambora gschdoorben isch. Oder d Lyd schdaarbe, wel si ali umbroochd waare, z. B. isch s Tasmaanisch uusgschdoorbe, wel im 19. Jh. d Tasmaanier vu der Brite umbroochd woore sin. Zem andere chaa ne Schbrooch schdaarbe, wel d Midgliider vu der Schbroochgmainschafd zuen ere andere Schbrooch wagsle.

Wurum schdaarbe Schbrooche? [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

Naabe dr Verchlainerig vu dr Schbrecherzaal dur Kataschtroofe, Chranggede, Gwald oder Uuswandrig gid s vyyli verschiidene Grind, wurum Schbrooche uusschdaarbe:

• D Schbroochgmainschafd verlierd s Land, wu si laabe. Des isch z. B. ai Grund, wurum vyyli Indianerschbrooche z Nordamerika oder in dr Karibik uusgschdoorbe sin.
• D Lyd waare verdriibe oder umgsiidled. E Byyschbel sin di oschddydsche Dialakt, wu am Uusschdaarbe oder scho uusgschdoorbe sin, wel di dydsch Bevelkerig noch em Zwaide Waldchrieg verdriibe wooren isch. Wan d Lyd derbyy verschdraid waare, hed s Schbrooch vyyl schwaarer, aber au wan d Lyd zameblyybe, chaa des dr Uusleeser syy fir dr Dood vu dr Schbrooch.
• D Umwald un dr Laabensruum waare kabud gmachd, z. B. isch d Abholzig vum Raagewald z Brasilie dr wichdigschd Grund, wurum di maischde Indianerschbrooche z Brasilie seli gfeerded sin.
• Kontakt mid andere Kultuure. Des chaa derzue fiere, as d Isolierig vu dr Schbroochgmainschafd broche wird.
• Uusbraidig vu Religione, z. B. hed d Uusbraidig vum Islam derzue gfierd, as vyyli Schbrooch z Nordafrika vum Arabisch verdrangd woore sin.
• Mischig vu Schbrecher vu verschiidene Schbrooche, z. B. dur Internat, Reservatione, Umsiidlige, Milideerdienschd un Weerbflichd oder Ehene zwische Schbrecher vu verschiidene Schbrooche.
• Wan e Schbroochgmainschafd in dr Neechi zuen ere greesere Schdad labt, chaa des derzue fiere, as Veranderige schnaler zue dr Schbroochgmaiinschafd cheme wie wan si isolierder waar. Soonigi Veranderige chene z. B. soziaali Endwiglig oder Zivilisierig syy, Modarnisierig, Induschdrialisierig, Verschdederig, modaarni Kommunikation, Massemedie, Mobilitat, Turismus.
• Sozio-ekonomischi oder wirdschafdligi Underdrugig, Uusbyydig, Diskriminierig, Verluschd vu dr wirdschafdlige Grundlaage, Uusschlus vu dr bolydische Midbedailigung, Soziali Kontrolle, Schmahig. Niidere Status bzw. weenig Prestige vu dr Schbroochgmainschafd un dr Schbrooch. Assimilierigsbolydig un Schbroochbolydig.
• E wichdige Punggd isch d Yyschdelig zue dr Schbrooch, zem aine d Yyschdelig vu dr Schbroochgmainschafd salber aber au d Yyschdelig vu Schbracher vu andere Schbroche, v. a. vu daare Schbrooche, wu di gfeerded Schbrooch verdrangd. E negativi Yyschdelig un e Stigmatisierig vu dr Schbrooch oder vu dr Schbrecher isch ain vu dr wichdigschde Grind, wurum Schbrooche uusschdaarbe. E positivi Yyschdelig un e hoochi Loyalitat zue dr Schbrooch sin wichdigi Pinggd zem e Schbrooch vor em Dood z rede. E positivi Yyschdelig chaa aber au broblemaadisch waare, wan si zuen eme Schbroochpurismus fierd, wu Veranderige in dr Schbrooch nimi zuelosd. Wan z. B. jungi Lyd maine, si chene d Schbrooch nid gued gnue un schwaze si lieber glyy gar nimi oder wan di eldere Schbrecher maine, di junge Lyd dieje d Schbrooch nid gued gnue schwaze un dien derno mid dr junge Lyd lieber d Schbrooch gar nimi schwaze wie as d Schbrooch ?falsch“ gschwazd wird. Broblemaadisch isch au, wan d Schbrecher glyychgildig sin geegeiiber dr Schbrooch un si vernoochlasige.

Vitalideedsfaktore [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

Giles et al. (1977) bschryybe Faktore, wu d Vitalideed vun ere Schbrooch bschdime: Statusfaktore, Demografischi Faktore un Inschtituzionalli Kontrollfaktore

• Statusfaktore
  • Sozio-hischtorische Status: Wie isch dr Status vu dr Schbrooch in dr Vergangehaid gsii?
  • Ekonoomische Status: Wie sin d Schbrecher wirdschafdli in dr Gselschafd etabliert?
  • Soziaale Status: Salbschdwaardgfiel, Yyschazig vu andere
  • Schbroochstatus: Isch d Schbrooch e internationaali Schbrooch oder eender e lokaali oder regionaali Schbrooch?

• Demografischi Faktore (demographic factors)
  • a) Zaal vu dr Schbrecher
    • Absoluudi Zaal: Wievyyl Schbrecher gid s insgsamd?
    • Geburterood bzw. Schdaarbligkaid
    • Mischeehene
    • Yywandrig un Uuswanderig
  • b) Verdailig
    • Wie sin d Schbrecher verdaild?
    • Relativi Zaal: Wie groos isch dr Aadail vu dr Schbrecher an dr Gmainschafd?
    • Sin d Schbrecher in aim Bied?

• Inschtituzionalli Kontrollfaktore
  • Wird d Schbrooch bruuchd in dr Verwaldig, uf d Eebeni vum ganze Land, vu dr Region, vu dr Gmaine?
  • Wird d Schbrooch bruuchd in dr Uusbildig, in dr Schuele, an dr Universitat?
  • Wird d Schbrooch bruuchd bim Milideer?
  • Wird d Schbrooch bruuchd in dr Massemedie?
  • Wievyyl un weli Schbrooche gid s im Bied?
  • Wie isch d Bolidyg geegeiiber dr Schbrooch?
  • Wird d Schbrooch bruuchd in dr Induschdryy, in dr Wirdschafd, im Finanzwaase?
  • Wird d Schbrooch bruuchd in dr Kultuur, im Schbord, in dr Religion?

Anderi Faktore, wu uf d Vitalideed vun ere Schbrooch chene ne Yyflus haa: Isch d Schbrooch normierd, gid s e Verschrifdig, gid s Weerderbiecher un Gramatike?

Was good verloore, wan e Schbrooch uusschdiirbd? [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

• E Schbrooch isch e Dail vu dr Idendideed vun eme Mansch, d. h. wan eber syy Schbrooch verlierd oder ufgid, no verlierd er e Dail vu syynere Idendideed.
• E Schbrooch verbinded d Schbroochgmainschafd mid iirene Voorfaare, iire aigene Gschiichd , iire aigene Kultuur un mid dr Region, d. h. wan d Schbroochgmainschafd iiri Schbrooch verlierd, verlierd si ne Dail vu iire aigene Gschiichd un e wichdige Zuegang derzue, e Dail vu iire aigene Kultuur un e Zuegang zue dr Region.
• D Manschhaid verlierd e schbroochligi un e kulturalli Diversideed, glyych wie di bioloogisch Diversideed verloore good.
• Mid jeedere Schbrooch, wu uusschdiirbd, verlierd d Manschhaid Wisse iber e Region, Wisse iber yyhaimischi Bflanze un Dierer, Wisse iber Hail- un Nuzbflanze, Wisse iber Chranggede.
• Mid jeedere Schbrooch verlierd d Manschhaid au Wisse iber di manschli Schbrooch, wel d Schbroochevyylfald in dr Wald isch d Forschigsgrundlaag vu dr Linguischtik un wan s al weeniger Schbrooche gid, no chaa mer uf d Froog, was Schbrooch iberhaubd isch oder was meegli isch in manschlige Schbrooche, al schwiiriger e Andwoord gee.

Dr David Crystal hed in syynem Buech ?Language Death“ (2000) gschriibe:

Wan e Schbrooch uusschdiirbd, wu nie ufgschriibe wooren isch, no isch s, wie wan s si nie gee had.

Was chaa mer geege s Uusschdaarbe vun ere Schbrooch mache? [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

Wan d Schbroochgmainschafd in ere schwiirige ekonomische Laag isch, no isch s Wichdigschd, as zeerschd die Situation verbesered wird. Wichdigi Pinggd bi dr Widerbelaabig vun ere gfeerdede Schbrooch sin e heecher Prestige vu dr Schbrooch, v. a. bi dr Schbroochgmainschafd salber, un e guedi Dokumentation (v. a. Weerderbuech, Grammatik, Tekscht), as mer Schuelbiecher un anders Material fir die chaa mache, wu d Schbrooch (wider) wan leere.

Gfeerdig vu dr alemannische Dialagd [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

No dr Skala vum Red Book chaa mer au di alemanische Dialakt klassifiziere:

• d Dialakt vu Agher , Arrimu , Kampel , Opsu , Rimasco , Rifu , Saley , Urnafasch (Italie): 1 (uusgschdoorbe)
• d Dialakt vu Im Land un Makanaa (Italie): 2 (faschd uusgschdoorbe)
• d Dialakt vu Greschonei , Eischeme , Pumat , Remallju (Italie) un Gurin (Tessin): 3 (aarnschdhafd gfeerded)
• Donauschweebisch ( Ungarn , Rumanie , Kroatie ) un dr Dialakt vu Saderlach (Rumanie): 2 bis 3? (faschd uusgschdoorbe bis aarnschdhafd gfeerded)
• Aleman Coloniero , dr Dialakt vu Colonia Tovar (Venezuela): 3 bis 4 ? (aarnschdhafd gfeerded bis gfeerded)
• d Dialakt im Elsass : je noch Biet 3 bis 4 (aarnschdhafd gfeerded bis gfeerded), im Siide eender 3, ganz im Noorde eender 4
• d Dialakt z Dydschland : 4 (gfeerded)
• d Dialakt z Voradelberg : 5 (meegligerwyys gfeerded)
• d Dialakt in dr Schwyz un z Liechtestei : 6 (nid gfeerded)

S Broblaam, wamer di alemanische Dialakt bschaud, isch, as es schwiirig isch z urdaile, wan e Dialakt verschwinded oder wan nid.

Bi dr Dialakt im Elsis oder bi dr ennetbirgische Walserordschafde z Italie isch s no aifach, wel doo ne Schbroochwagsel vum alemanische Dialakt zem Franzeesisch bzw. zem Italianisch schdad finded.

Aber wan schdiirbd e Dialakt z Dydschland oder in dr Schwyz uus? Z Noorddydschland gid s e Schbroochwagsel vum Platt zem Hoochdydsch , aber bi dr mideldydsche un v. a. bi dr ooberdydsche Dialakt gid s e Iibergang in Schdabfle, wu s schwiirig wird, d Granze zwische ?no Dialakt“ un ?kai Dialakt me“ feschd z mache.

Zwai Byyschbel fir dialaktali Schdabfle us em Schweebisch:

• Dr Diibenger Volchs-Chundler Hermann Bausinger bschrybd in eme Voordraag fir dr Raadio Schdabfle zwisch em Basisdialakt un dr Schdandardschbrooch im Schweebisch :

I hao koi Zeit > I han koi Zeit > I hab koi Zeit > l hab kei Zeit > Ich hab kei Zeit > Ich habe keine Zeit

Di voorledschd Foorm isch s Honoratioreschweebisch , eerschd di ledschd Foorm isch derno Schdandard.

• E anderi Zyylede vu dialaktaale Schdabfle im Schweebisch bschrybd dr Ulrich Ammon (1973):

faef > fenf > finf > funf

Gfeerdedi Schbrooche [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

Uuswaal vu gfeerdede Schbrooche z Eiropa noch em UNESCO Red Book, mid dr Schbrecherzaal ane 1993 (zem Dail us andere Joore):

• faschd uusgschdoorbe (nearly extinct)

1. Ume Sami: < 20
2. Pite Sami: < 20
3. Akkala Sami: 8
4. Ter Sami: 6
5. Livisch: 99 (1989)
6. Votisch: 50

• aarnschdhafd gfeerded (seriously endangered)

1. Siid-Sami: e baar Hunderd
2. Lule Sami: 2000
3. Inari Sami: 300
4. Skolt Sami: 320
5. Kildin Sami: 800
6. Ingrisch: 302 (1989)
7. Vepsisch: 6355 (1989)
8. Weschd-Mari: 50 000 (1989)
9. Saterfriisisch: 1200
10. Nordfriisisch: 10 000
11. Bretonisch: 500 000

• gfeerded (endangered)

1. Nord-Sami: 21200
2. Karelisch: 35 000
3. Oscht-Mari: 542 160 (1989)
4. Udmurtisch: 502 101 (1989)
5. Komi: 242 515 (1989)
6. Niidersorbisch: 10 000
7. Oobersorbisch: 20 000
8. Weschtfriisisch: 700 000
9. Irischs Galisch: 20 000
10. Schottischs Galisch: 50 000
11. Walisisch: 550 000
12. Provencalisch: 350 000 (1990)
13. Ratoromanisch: 65 000
14. Ladinisch: 20 000
15. Baskisch: 970 000

• meegligerwyys gfeerded (potentially endangered)

1. Scots
2. Niiderdydsch
3. Korsisch

Lueg au [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

• Schbroochdood
• s Internazionale Joor vo de indigene Sprooche (2019)
• Linguizid

Literatur [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

• Ulrich Ammon: Dialekt und Einheitssprache in ihrer sozialen Verflechtung. Eine empirische Untersuchung zu einem vernachlassigten Aspekt von Sprache und sozialer Ungleichheit . Beltz 1973, ISBN 3407192002 .
• Hermann Bausinger: Mundart ? Barriere oder Brucke? SWR 2. Programm, So., 26.01.2003, 8.30?9.00 Uhr.
• David Crystal: Language death . Cambridge University Press, Cambridge 2000.
• Howard Giles, Richard Bourhis, Donald Taylor: Towards a theory of language in ethnic group relations . In: H. Giles (Hrsg.): Language, ethnicity and intergroup relations). Academic Press, London 1977, S. 307?348.
• Michael Krauss: The world’s languages in crisis . Language 68 (1): 4?10. 1992 ( Online ).
• Tasaku Tsunoda: Language Endangerment and Language Revitalization . Mouton de Gruyter, Berlin/New York 2005 (Trends in Linguistics, Studies and Monographs 148).

Weblink [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

• UNESCO Red Book of Languages in Danger of Disappearing
• Schwyzer Gselschafd fir bedroodi Schbrooche
• Dydschi Gselschafd fir bedroodi Schbrooche