Der Albert Weber (uusgsproche Waber oder synerzyt na Waaber; * 16. Juli 1883 z Tann bi Duurnte ; † 17. Maie 1957 z Mexiko-Stadt ), isch en Schwyzer Leerer und Germanischt gsy. Sy zurituutsch Gramatik vo 1948 isch di eerscht umfassend und axakt Tialaktgramatik gsy, wos vomene schwyzertuutsche Tialakt git, und s zurituutsch Woorterbuech, won er aagfange hat (eerschti Uuflaag usechoo 1961), hat nach de dritten Uuflaag vo 1983 en Buum vo Tialaktwoorterbuecher uusgloost, wo bis hut umprochen isch.

Labe [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

De Weber isch as Soo vomene Schlosser und ere Leererstochter im Zurioberland , aber as Burger vo Wintertuur , uufgwachse. 1903 hat er am Seminaar Chusnacht (de huttige Kantonsschuel Chusnacht ) s Primaarleererbadant uberchoo und 1904 oder 1908 ^[1] a der Uniwersiteet Zuri s Sekundaarleererstuudium abgschlosse. Sy Abschlussaarbet isch uber de Rudolf Hildebrand (1824?1894) gsy, en Volchserziier und druberuus en Mitarbaiter vom ≪ Tuutsche (oder Grimmsche) Woorterbuech ≫. 1906 hat er e Stell a de Sekundaarschuel Zuri - Wiediken uberchoo, isch aber scho 1910 uf London , zum sys Anglisch perfaktzioniere.

Wider dihaime, hat de Weber de Leererprueff wider uufgnaa, aber au es Germanischtik - und Anglischtikstuudium a der Uni Zuri aagfange. S Tokteraxaame hat er 1918 bim Albert Baachmen abglait; sy ? erwyteret ? Dissertazioon uber d Luut und d Forme vom Zurioberlandertialakt isch 1923 as 15. Band vo de Raie ≪ Bytraag zur Schwyzertuutsche Gramatik ≫ truckt woorde. 1919 hands en zum Profasser fur Tuutsch und Anglisch a de Kantonaale Handelsschuel z Zuri gholt, won er bis zu syre Pansionierig 1950 gwurkt hat. Er isch aber glychzytig wyter tialaktoloogisch teetig gsy isch (lueg une). 1955 isch er uf Mexiko-Stadt uusgwanderet und deet nu zwai Jaar spooter amene Hirnschlaag gstoorbe. Bigrabe woorden isch er z Zuri. ^[2]

Di ≪Zurituutsch Gramatik≫, s ≪Zurituutsch Woorterbuech≫ und s ≪Sinoniim-Woorterbuech≫ [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

D Grammatik [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

Der Aastooss fur em Weber sy ≪Zurituutsch Gramatik≫ isch vo de doozmaaligen Arbetgmainschaft (hut Stiftig) Pro Helvetia choo. Voorlaage fur esoo oppis hats i dere Zyt aber na chuum ggee. Axischtiert hand di aiget Dissertazioon uber de Zurioberlandertialakt, wo aber en andere Zwack ghaa hat, namli d Heerkumpft von Luut und Forme z erchleere. Si hat em Weber aber d Grundlaag fur sy Gramatik und fur sys Woorterbuech glait. Und dann isch na em Karl Stucki sys Leerbuech ≪Schweizerdeutsch≫ vo 1921 ume gsy, wo au en bsundere Zwack ghaa hat, namli sottige Luut, wo nod Schwyzertuutsch reded, e Moglichkait z gee, dee Tialakt z leere. Em Stucki sys Buech isch didaktisch suboptimaal gsy und hat drum as Leerbuech ekan Erfolg ghaa, aber s isch di eerscht synchroonisch Daarstelig von ere Tuutschschwyzer Mundaart uberhaupt gsy ^[3] und em Weber asewaag ganz e groossi Hulff. ^[4] Dezue isch em der Eugen Dieth mit Raat und Taat zur Syte gstande.

Usechoo isch 1948 es Maischterweerch: Es gaat i dere vierhundert Syte ticke Tialaktgramatik um d Luut, um d Forme und, das isch wurkli noi gsy, ganz vil daadrum, wie mer wann weli Form und weles Woort bruucht, wie me Satz konschtruiert und wie d Woort pildet sind. Em Weber sy Gramatik isch s Voorbild gsy fur em Ludwig Fischer sy luzeerntuutsch Gramatik und em Ruedolf Suter sy baseltuutsch Gramatik, aber au fur di chly zugertuutsch Gramatik vom Hans Bossard und em Peter Dalcher . Si isch bis hut di inhaltrychscht Spraachleer vom Zurituutsch und aini von beschte Gramatike vom Alemanisch uberhaupt. Di beede Noiuuflaage vo 1964 (abgsee vo der Ylaitig) und vo 1987 sind nu Naatruck, wil sich niemert hat wele und niemert hat chone derewaag i s Zuug legge, daa oppis z andere. ^[5]

S Woorterbuech [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

Sys Woorterbuech aber hat er nume chone salber abschluusse; won er gstoorben isch, isch es bim Buechstaben S gstande. Em Weber sy Tochter hat s Manuskript doo emene Frund vom Weber, em Jacques M. Bachtold , uberlaa. Dee hats dann nod nu fertig gmachet, nai, er hat au muese de ganz, vil z brait Tail vorane zamechurze. Ghulffe hat em daadeby en Uusschuss vom Bund Schwyzertutsch mit em Bruno Boesch , em Ernst Buss und em Adolf Guggebuel , ^[6] und d Tochter hat d Aarbet finanziell understutzt

Mit dem Woorterbuech, wo 1961 usechoo isch, isch e langi Faasen uberwunde woorde, wo nach de fruene Weerch vom Titus Tobler (1837), em Valentin Bueler (1870?1886), em Jakob Hunziker (1877), em Gustav Adolf Seiler (1879) und em Martin Tschumpert (1880?1896, nod abgschlosse) uberhaupt ekai schwyzertuutschi Woorterbuecher vo ainzelne regionaale oder lokaale Mundaarte me gschribe woorde sind. ^[7] Di dritt Uuflaag vo 1983 hand dann de Jacques M. Bachtold, de Johannes Jakob Sturzenegger und de Ruedolf Trueb starch uuspoue ? und si isch zum Uuslooser vo vil Totzet wytere schwyzertuutsche Mundaartwoorterbuecher woorde, wo sit doo usechoo sind. ^[8]

S Sinoniim-Woorterbuech [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

De Weber hat au amene Sinoniim -Woorterbuech vo de schwyzertuutsche Mundaarte gschaffet. ^[9] Was mit dem Materiaal passiert isch, waiss der Autor vo dem Artikel nood.

Em Waber sy Objaktspraach und sys Ziil [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

D Spraach, wo de Weber aalueget, isch die von Doorffer am Zurisee und am Limig und die i de Stadt Zuri , i eerschter Linie aber die vo syre Haimet um Ruti und Hiwyl . Wil s Zurituutsch aber wenig regionaali Underschiid hat, galteds glych au fur fascht de ganz Kanton Zuri , nu nod fur s Wyland anet de Tuur und s Rafzerfald anet em Ry, wo baidi scho zum schafuusisch-tuurgauische Tialaktruum ghoored. D Weerch vom Weber sind deskriptyv und normatyv im Glyche ? deskriptyv, wil si d Spraach bischrybed, normatyv, wil si au saged, was guet isch und was nood. Si sind kontraschtyv zum Hoochtuutsch aaglait, wand aso zaige, was im Zurituutsch andersch isch weder i de Schriftspraach. Si sind sinchroonisch uusgricht, bischrybed aber es Zurituutsch, wo de Weber i syre Chindhait und Juged ghoort hat, und diachroonischi Aamerkigen uber de Spraachwandel findt men i de Gramatik zantume. D Gramatik (weniger s Woorterbuech) isch wusseschaftlich basiert, blybt aber ganz ime gmeessigte Raame, was d Fachterminology aagaat. Zum Schluss: S Ziil weer gsy, das die Weerch ≪in die Hand der zurcherischen Lehrerschaft≫ cheemed ^[10] und as ≪Wehr und Waffe gegen die Einbruche der Schriftsprache in die Mundart≫ diented ^[11] ? das aber isch en Wousch plibe.

Publikazioone [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

• Die Mundart des Zurcher Oberlandes. Frauefald 1923 ( Beitrage zur Schweizerdeutschen Grammatik XV).
• (under Mitwurkig vom Eugen Dieth:) Zurichdeutsche Grammatik. Ein Wegweiser zur guten Mundart . Zuri 1948, Naatruck 1964 und 1987 (Grammatiken und Worterbucher des Schweizerdeutschen in allgemeinverstandlicher Darstellung I), ISBN 3-85865-083-8 .
• (abgschlosse vom Jacques M. Bachtold:) Zurichdeutsches Worterbuch . Zuri 1961, 3., uberarb. und starch erw. Uuflaag 1983 (Grammatiken und Worterbucher des Schweizerdeutschen in allgemeinverstandlicher Darstellung III), ISBN 3-85865-054-4 .

Literatuur [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

• C. S.: Albert Weber †. I: Zurizytig vom 28. Maie 1957, Morgenuusgaab Nr. 1559, Blatt 3.
• Christian Baertschi: Weber, Albert. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz .
• D Voorwoort vo de verschidenen Uuflaage vo de ≪Zurituutsche Gramatik≫ und vom ≪Zurituutsche Woorterbuech≫, bsunders das vom Kurt Meyer und em Ruedolf Trueb i de zwaiten Uuflaag vo de Gramatik (1964).

Fuessnoote [ andere | Qualltaxt bearbeite ]

1. ↑ 1904 luut em Naachrueff i de ≪Zurizytig≫, 1908 luut em Hischtoorische ≪Laxikon vo de Schwyz≫.
2. ↑ D Toodesuursach und s Oort vo de letschte Rue luut de Toodesaazaig, wo i de Zurizytig choo isch.
3. ↑ Em Franz Joseph Stalder sy ≪Dialektologie≫ vo 1819 isch zwaar auch synchroonisch gsy, stamt aber no us de Zyt vor de moderne Spraachwusseschaft.
4. ↑ De Weber schrybt im Voorwoort zur eerschten Uuflaag vo de Gramatik (S. 7): ≪War sie [namli em Stucki sy Gramatik] auch infolge ihrer Zweckbestimmung und wegen der verwirrenden Fulle an Lauten und Formen als Lernbuch wenig wirksam, so ist sie doch fur mich als methodisches Muster gemeinverstandlicher Betrachtungs- und Ausdrucksweisen und als erstmaliger Versuch einer Darstellung der Mundart zu praktischen Zwecken von grosstem Nutzen gewesen.≫
5. ↑ De Ruedolf Trueb schrybt im Voorwort zur dritten Uuflaag vo de Gramatik (S. 8): ≪Gerne hatte der Bund Schwyzertutsch eine dritte Auflage in uberarbeiteter Form vorgelegt. Diese Aufgabe erwies sich aber als so anspruchsvoll und zeitraubend, dass der Vorstand beschloss, einstweilen den Text der zweiten Auflage von 1964 wieder verfugbar zu machen.≫
6. ↑ Robert Hinderling: [Rezansioon.] I: Zeitschrift fur deutsche Philologie 84 (1965), S. 444 f.
7. ↑ Lueg daadezue der Uufsatz vom Thomas Arnold Hammer : Kontinuitat und Wandel im Schweizerdeutschen Worterbuch, i: Schweizerdeutsches Worterbuch. Schweizerisches Idiotikon. Bericht uber das Jahr 2008, S. 19?31, bsunders 20?22. ? En Uusnaam isch vilicht em Giovanni Giordani sys Buech uber s Alagnertuutsch (poschtum 1891 und 1927 usechoo), wo aber z glyche Taile Gramatik, Taggschtsammlig und Woorterbuech gsy isch und ainewaag imenen usserschwyzerische Kontaggscht gschribe woorden isch.
8. ↑ Fur e Zamestelig vo dene Woorterbuecher lueg i de Haimsyte vom ≪Schwyzerischen Idiotikon≫: Dialektworterbucher . Au s ≪Zurituutsch Woorterbuech≫ vom Hainz Gallme, wo 2009 usechoo isch, basiert uf em Woorterbuech vom Weber, lueg i de ≪Zytschrift fur tuutschi Tialaktology und Linguischtik≫ 78 (2011), S. 238?241 .
9. ↑ Luut em Naachrueff i de ≪Zurizytig≫.
10. ↑ Voorwoort vom Albert Weber i der eerschten Uuflaag vo de Gramatik, S. 8.
11. ↑ Voorwoort vom Kurt Meyer und em Ruedolf Trueb zur zwaiten Uuflaag vo de Gramatik, S. 8.