Panteisme
is 'n geloofsiening dat
God
en die
natuur
een en dieselfde entiteit is, dit wil se God is alles en alles is God. God word nie as 'n persoon gesien nie. Panteisme as woord word afgelei uit die
Griekse
woord "pan" wat "alles" beteken en "theos" wat "God" beteken en dus letterlik beteken: "Alles is God". Panteisme maak dus voorspraak vir die gedagterigting dat 'n mens God beter kan verstaan deur 'n beter begrip van die natuur en die
heelal
. Panteiste glo nie in 'n persoonlike of
antropomorfe
god nie. In die strengste sin beteken Panteisme: God word gelykgestel met die wereld en alles wat bestaan. In elk van sy manifestasies is dit dus
monisties
, alhoewel monisme nie altyd panteisme is nie.
Die panteisme het in die moderne tyd bekend geword weens die
teologiese
en
filosofiese
werk van die
17de eeuse
filosoof
Baruch Spinoza
, wie se
Ethica
(1678) 'n antwoord was op
Rene Descartes
se bekende dualistiese teorie dat die liggaam en gees geskei kan word. Spinoza het die idee gehad dat gees en materie een is, en albei is eienskappe van 'n oorspronklike substansie, God. Gedurende die
Romantiese
tydperk het panteisme 'n herlewing beleef en voorsiening gemaak vir die beroemde
Pantheismusstreit
. Panteisme is nie dieselfde as
Paganisme
nie, alhoewel die twee woorde aan mekaar verwant is.
In panteisme is daar geen grens tussen die goddelike en die natuurlike nie. In plaas daarvan om transendensie te he - los van alles - is God in alles (immanensie). Volgens panteisme kan mens nie persoonlik 'n god voorstel nie. Elke voorwerp en elke onderwerp is in wese goddelik. Panteisme verskil dus van die teistiese konsep op twee hoofpunte:
1. Panteiste ontken gewoonlik die bestaan van 'n "persoonlike" God, 'n wese wat die eienskappe van 'n "persoon" besit, soos die vermoe om besluite te neem.
2. Panteiste ontken dat dit wat hulle met God bedoel, heeltemal transendentaal is: hulle ontken dat God "heeltemal anders" van die wereld is. God en die wereld is nie 'ontologies verskillend' nie.
In die Bybelse konteks sou Psalm 23: "Die Here is my herder" (teistiese siening) byvoorbeeld vervang kon word met "Die aarde versorg my as ’n herder" in 'n panteistiese benadering.
Daar is verskillende afgeleide vorme van panteisme. Volgens teofaneisme is alles wat ons rondom ons sien, 'n voorkoms van die goddelike. Die
panenteisme
(εν, "en" beteken "oral" waar god/goddelikheid is) vorm 'n soort sintese tussen
teisme
en panteisme: alles is goddelik/god, maar dit kan nog steeds as 'n
mens
dink. Hierdie vorm kan ook onder Christene gevind word; in die Christelike
gnostisisme
kan ook pan(en)teistiese invloede erken word. Die verskil tussen panteisme en panenteisme is dat in die panenteisme die wereld, die heelal, gesien word as 'n deel van God, maar nie as sy totale wese nie.
Baie Oosterse godsdienste (insluitende
Hindoeisme
,
Taoisme
,
Boeddhisme
) het panteistiese eienskappe, sowel as (Westerse) godsdienstige
humanisme
. Sommige prominente verligte denkers, soos Spinoza en John Toland, het panteistiese idees gehad. 'n Bekende vroee panteis was
Giordano Bruno
(1548 - 1600), 'n Italiaanse filosoof wat deur die
Inkwisisie
weens sy idees veroordeel is tot die brandstapel. Daar is 'n standbeeld van hom te vinde by die Campo de 'Fiori in
Rome
, die plek waar sy vonnis voltrek is. Mansur al-Hallaj (858 - 922) is in die
Midde-Ooste
bekend as 'n vroee panteis. Nadat hy die woorde
Ana elhaq
(
Arabies
: ??? ????) (Ek is die Waarheid) uitgespreek het, is hy tot 'n marteldood gevonnis. Mens kan die heelal ook sien as 'n wereldsiel (
Plato
), dan praat mens van
panpsigisme
.
Verder is hedendaagse heidense filosofiee met wortels in die antieke
Keltiese
en Duitse heidendom, soos Druicca en
Wicca
, sterk gekoppel aan panteisme. Aanhangers van hierdie bewegings sien 'Moeder Aarde' as die maker van alles wat leef. Sy word ook deur hulle "Godin" genoem - veral in hekssirkels. Hierdie godin kan in alles wat die
natuur
bied gevind word.
Gedurende die geskiedenis was daar 'n neiging om panteisme aan te val omdat dit soortgelyk aan 'n vorm van
ateisme
sou wees. 'n Vroee voorbeeld is Johannes Scotus Eriugena (810-877), wie se werk
Periphyseon
eeue later deur die Kerk veroordeel is as gevolg van panteistiese neigings, wat as
kettery
gemerk is.
Tydens die Romantiek breek daar 'n polemiek tussen Friedrich Heinrich Jacobi (1743-1819) en Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781) uit. Hierdie polemiek of
Pantheismusstreit
het gehandel oor die vraag of
Ethica
(1678) van Baruch Spinoza, waarin 'n vorm van panteisme verduidelik word, nie afwentel in
rasionalisme
, fatalisme en uiteindelik
ateisme
nie.
Moses Mendelssohn
(1729-1786) het daarop gereageer deur die gelykheid tussen panteisme en teisme te verdedig.
Die rede waarom panteisme problematies was vir baie Christengelowiges, en volgens hulle gelyk was aan ateisme, was as gevolg van die idee van immanensie en die gevolge daarvan. Nie net was panteisme 'n probleem omdat dit teen die idee van God as die transendente Skepper gegaan het, soos Hy in die
Bybel
beskryf word, maar ook dat dit idees soos vrye wil,
moraliteit
en 'n persoonlike God onderdruk. Vryheid blyk uitgesluit te wees in 'n panteistiese heelal omdat alles goddelik is, en daarom is alles vooraf redelik seker. Panteisme sal lei tot 'n rasionalistiese determinisme en dus die vrye keuse van die gelowige uitsluit om te glo en die regte keuse te maak. In hierdie sin ontaard dit in 'n fatalisme.
Ook was die immanente karakter van God 'n probleem vir moraliteit. Om te besluit of iets goed of sleg is kan slegs korrek gedoen word deur 'n eksterne kriterium. Die idee dat hierdie wereld nie voltooi of perfek is nie, dat daar nog steeds sleg is, vereis 'n eksterne, en dus transendente god. Hierdie transendente god kan dan die toetssteen wees om hierdie wereld te evalueer. In panteisme is daar geen toetssteen nie en die onderskeid tussen goed en kwaad val uitmekaar. Panteisme kan niks met die probleem van die bose doen nie, want selfs die bose is goddelik en lei dus tot immoralisme volgens hierdie redenasie.
Ten slotte word gese dat die panteisme na 'n onpersoonlike god, deisme en uiteindelik tot ateisme lei. Hierdie punt is op een of ander manier verwant aan die vorige een. Om 'n deugdige lewe te lei moet 'n mens homself kan toets teen 'n persoonlike god, teenoor wie hy byvoorbeeld sy
sondes
kan bely. Panteisme sluit so 'n god uit en lyk asof dit 'n godbeeld van 'n ongeinteresseerde god uitbeeld. Met ander woorde, dit toon 'n verhouding met deisme, wat verklaar dat die wereld deur 'n god geskep is, maar dat dit nie meer met hierdie wereld betrokke raak nie. Die panteistiese heelal lyk dus nie meer van 'n heelal sonder God nie. In daardie sin is panteisme nie meer as 'n vorm van ateisme nie. 'n Soortgelyke redenasie kan gevind word in
Arthur Schopenhauer
wat dit onvanpas gevind het om die heelal "God" te noem en skryf dat panteisme dus slegs 'n
eufemisme
vir ateisme is.