한국   대만   중국   일본 
Беиг?аа, Омар Баирам-и?а ? Авикипедиа Перейти к содержанию

Беиг?аа, Омар Баирам-и?а

Аматериал Авикипедиа а?ынт? - зхы иа??и?у аенциклопедиа
Омар Баирам-и?а Беиг?аа
Omer Buyuka
Аира 1901  ш.
А?сра ж?абранмза 25, 2001  ш.
Аусура автор
Абызш?а??а А?ыр??а бызш?а
Ат?ылауа?ра ?ыр??т?ыла
Ах?ы???а ?ansav Buyuka

Омар Баирам-и?а Беиг?аа ( а?ыр. Omer Buyuka ; аур. Омар Байрамович Бейгуаа ; раш?арамза 1 1901 ш., Еф?ени ?а?ьыс а?ы?ан, Дуз?ье (апровинциа) , Османт?и аимпериа ? ж?абранмза 25 2001 ш., С?ампыл , ?ыр??т?ыла ) ? ?ыр??т?ылат?и аш???ы??ы , А?сны ан?ы? и?аз а?суаа иаарылы????оз, А?сынгьы адунеигьы иадыруаз иак?ын. а?оурых??аа? - кавказдыр?ы , алингвист , апублицист , апоет , ?ыр??т?ыла и?оу а?суа диаспора аха?арнакц?а рахьт? иналукааша, зхы иамеиг?ак?а з?оурыхт? ?садгьыл азы акыр а?ьабаа збаз.

Омар Беиг?аа инысм?а [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

А?оурых??аа?-кавказдыр?ы, алингвист, апублицист, апоет, ?ыр??т?ыла и?оу а?суа диаспора аха?арнакц?а рахьт? иналукааша, зхы иамеиг?ак?а з?оурыхт? ?садгьыл азы акыр а?ьа збаз, Омар Беиг?аа диит 1901 шы??са ?хынг?ымза 1 азы, ?ыр??т?ыла иа?анакуа Еф?ени ?а?ьыс а?ы?ан. Омар Беиг?аа иха?а ишазг?еи?оз ала, и?ы?а ?сыш?ала хь?ыс иаман ≪Аш?ы ?а?ьы и?ы?а≫ ??а, мамзаргьы ≪Аш?аа р?ы?а≫ ??а иашь?ан. Ари анхар?а ?ы? Дуз?ье араион ахь иа?анакуеит. Омар Беиг?аа диит, иагьиз?аит ?ыр??т?ыла, аха иж?ла, ихыл?шь?ра а?оурых даара?а ибзианы идыруан.

Омар Беиг?аа Дуз?ье ашкол а?ны а?ара и?он, ана?с д?алоит ?ыр??т?ылат?и алицеи??а руак, уа?а иоуеит ан?ьныр изанаа?. Занаа?ла аус иуан 1964 шы??сан?а, аха иара есымша аам?а и?шаауан ? Кавкази , а?суа бызш?еи , афольклори , а?оурыхи , иара убас егьыр? ахырхар?а??еи ры??ааразы.

Омара Беиг?аа и?с?азаара дал?ит 99 шы??са шихы?уаз, 2001 шы??сазы. Аныш? дамадоуп С?ам?ыл, и?с?азаара зегьы ахьихигаз а?ала?ь а?ны. 2013 шы??сазы, Арепатриациазы а??ын??аррат? еилакы а?шьгарала А??а иаартын Омар Беиг?аа ихь? зху А??аанырц?т?и а?суаа р?оурых амузеи .

Ам?а?ьырреи Омар Беиг?аа и?аац?еи [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

1877 ? 1878 шы??с??а рзы мчыла зы?садгьыл и??цаны иргоз аж?лар дрылагыланы, Сама?аа рх?ы ашь?ахь ишь?аз и?ы?а, иахьазы ? Абжьа??а ??а ззыр??о, ныжьны дцеит Омар иабду ? ?асан. ?аам?азы Беиг?аа ир?ьын?ь дгьылны и?хьа?оуп а?ы?а Абжьа??а, уи А??а араион ахь иа?анакуеит. Абри а?ынт?, Омар Беиг?аа ихазы ≪а??ат?и а?суа≫ соуп ??а ази??он. Омар ихь? ихь?ыз?аз иабду иак?ын. Беиг?аа Омар ит?ылауа?ш???а?ы иарбоуп да?а хь?ык шимаз. Уа аш???ы дануп ≪Омер Лу?фи Буиу?а≫ ??а. Османаа еицырдыруаз р?ашьа Омер ?ашьа ихь? иахаршаланы ишихыр?аз еи?ш иры?уеит. Апублицист, аш???ы??ы ?ьума А??ба ии?аз аинтервиу а?ны иазг?а?оуп: ≪Саб Баирам ихь?ын. Баирам иаб ? ?асан. ?асан иаб ? Ма?ь. Ма?ь иаб ? Мамаг?ыл иман ?ы?ьа аишьц?а ? Шарма?и, Са?анеи. Ур? а?ауадц?а Ачаа ра??ынрагьы иа??лахьан≫.

Зы?ь?ыла а?суаа, А??еи, уи азааиг?ара и?аз а?ы?а??еи р?ныт? иахыгаз, мшынла ?ыр??т?ылат?и а??ара а?ын?а ина?еит, иагьы?хы?ит ?ьеф?ьен захь?ыз а?ы? а?ны. Ам?а иахьаныз зымч??а зын?а ика?саз, ат?ым дгьыл а?ны ишнеи???ьаз еи?ш, ур? рахьт? ?шьыш??ык инареи?аны ры?с?азаара иал?ит. Зы?сы еи??хаз рхы?хьа?ара?ы ды?ан Омар иаб ? Баирам Беиг?ааи а?ы??а Шьам?а М?ыди. Хара имгак?а ур? а?аац?ара а?ыр?оит, дагьырхыл?уеит а?а ? Омар. Еиуеи?шым ахы?хыр?а??а рыла, Омар диит 1899 шы??сазы, аха Беиг?аа иха?а 1901 шы??сазы сиит ??а азг?еи?он.

Омар дх?ы?аахыс ихшы? ?арын, уи убарат?ы и?ан, насгьы ат?ым бызш?а??а даара ибзиа?аны иг?никылон. Беиг?аа и?с?азаареи и?азареи ?ыз?аауа, даара?а пату з??у а??аа?ы Ма?инур Папаа??а абас еи?ш лы?уеит: ≪А?суа бызш?еи а?суа культуреи здыруаз, иц?ьа?аз, и?ш?аз, аш?а еи?ш и?аз а?суа бызш?ала иц?аж?оз ауаа ирылиааз Омар, Анц?а и?ьшьаны, уи абызш?а шь?икааит≫ ??а.

Омар Беиг?аа ра?хьа?а а?сыш?ала а?ра далагеит араб нбан??а рыла. 12 шы??са зхы?уаз Омар Беиг?аа абызш?а??а рахь илаз а?ыба? бзиа г?аз?аз, аж?ыт? османт?и алфавит ашьа?ала а?суа анбан ш???ы аи??ырш?ара иа?ыз, адыга аинрал Рашьы? Еффендии уи и?ш?ма???ыс ?асибеи ?ан??аи рнапы злакыз аус дадры?хьалоит. Убри инаркны и?с?азаара зегьы а?суа бызш?еи, афольклори, а?оурыхи ры??аара иазкхеит.

Ана?с, а?суаа а?сылманра дсыр?оит ??а а?сыш?ала и?уаз Ч?ала?ыуа Шьырын Ефенди ицхыраара ала, ?сыш?ала а?ра, а?хьара, аж?еинраала??а ры?ра далагеит.

≪А?суа бызш?а адиалект??а зегьы дырзааиг?ахеит, ур? еиликааит, ры??аара да?ын, ? ??а лы?уеит Ма?инур Папаа??а. ? Омар Беиг?аа и?и?аауан а?суа аж?а??а хыл?шь?ра??ас ирымоу, ур? р?ак??а еилиргон, иахьынт?иааз, рышьа?а??а арбану у??а, егьыр? абызш?а??а р?ны ур? иры???ыз?уа аж?а??а али?шаауан≫. Омар иаб и?к?ын а?ы?а?ы даанмыжьк?а Дуз?ье дганы ашкол д?еи?оит. Ана?с, Омар уаант?и амодерн школ-лицеи аш?а диасуеит. Уи аам?азы ?ыр??т?ыла республиканы ишьа??гылахьан, 1924?1925-т?и ашы??с??а рзы Омар Едирне алицеи а?ны а?ара и?он. Ари ашкол а?ара ахш?аат?ын. Уа даналга ауниверситет д?алеит. 1930 шы??са рзы Абна н?ьнырра афакультет д?алеит. Убас ала Омар Беиг?аа абызш?а рац?а и?еит. Иара идыруан араб бызш?а , афранцыз бызш?а , анемец бызш?а , а?ыр??ш?а . Насгьы, ихат?ы бызш?а ? а?сш?а. Аурысш?агьы ма?к еиликаауан. Хы??кысгьы имаз а?суааи а?ыр??ц?еи р?оурых??а ры??аара ак?ын.

Омар Беиг?ааи а?суа материал??еи [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

Омар Беиг?аа А?сни а?суаа р?оурыхи адунеи анырша аахыс иахьа уаж?раан?а амыр?ра дашь?ан. Иара инапы злакыз ганрац?ала а?суаа ры??аара аус даара?а и?аулан. А?суа бызш?а, а?суа ?оурых, а?суаа рцивилизациа иахьат?и а??аа??а рымацара и?акны дах?а?шуамызт. Адунеи зегьы, аам?а??а зегьы аж?лар??а зегьы ир?ыр?шны ак?ын дшазнеиуаз. Уи аганахь ала Омар Беиг?аа и?аи?аз ?аз?аз а?? ды?ам. Аж?акала, Омар А?сны ан?ы? и?аз а?суаа иаарылы????оз иак?ын. Омар Беиг?аа А?сынгьы адунеигьы дадыруан.

Омар Беиг?аа дравторуп хы?хьа?ара рац?ала А?сны а?оурыхи афольклори ирызку аусум?а??а. А?арауа? иусум?а??а ры?ныт? зегь реи?а ихадоуп ??а и?хьа?оуп, ?-томкны и?ыжьу, ≪Ауа?ыт?ы?сат? цивилизациа аира ра?хьат?и аам?а??а ирызку Кавказт?и ахы?хыр?а??а≫ ??а хь?ыс измоу аусум?а ду.

Иара убасгьы, 1971 шы??сазы а?ыр?? бызш?ала С?ам?ыл и?ы?ит еицырдыруа да?а ш???ыкгьы, уи ≪А?суа мифологиа ? иж?ыт??ат?иу ак?у?≫ ??а хь?ыс измоу. Иазг?а?ат?уп, Беиг?аа ихадоу иусум?а??а зегьы а?ыр?? бызш?ала иш?ы?уаз. Ус шак?ызгьы, ихат?ы а?суа бызш?а ана?сгьы, иара ибзиа?аны идыруан араб бызш?а, ашьам бызш?а, а?ыр??ш?а ац?аж?ашьа??а ируаку ? аж?ыт? осман ц?аж?ашьа. А?арауа? а?суа культура г?ыкала дазы?ан, абызш?а??еи, афольклори, аж?лар р?ас??еи ?и?аауан, дрыз?лым?ан.

Иара убасгьы, Омар Беиг?аа и?ижьит сахьала еи??ырш?оу А?суа амзар, а?ыжьра иазирхиеит х-томкны и?оу ≪А?суа етимологиат? ж?ар≫, ≪А?суа грамматика≫. А?арауа?, апублицист Руслан Г?аж?ба иаж?а??а рыла, ашы??с??а цацы?хьа?а Беиг?аа иусум?а??а зхы иазырх?араны и?оу а??аа?ц?а рхы?хьа?ара иаз?алоит, избан ак?зар, ур? р?ны иаагоуп и?ыцу, акыр з?азкуа адырра??а.

Ма?инур Папаа??а илы?уеит, а?арауа? акырз?азкуа а?оурыхт? дырра ?ыц??а роура?ы акыр?а иших?оз араб бызш?а адырра. Омар Беиг?аа да?аауан Топкана а??ынра, уа?а Османт?и аимпериа архив??а ?и?аауан, и?шаауан А?сни Кавкази ирызкыз еиуеи?шым ан?ам?а??а, и?аи?он ур? ры???ых??а, ана?с ? аус рыдиулон. Убас и?шаахьан абира???а рсахьа??а, ур? ана?с а?ыр??а журнал??а р?ны икьы?хьит. Иара убасгьы, VIII аш?ышы??сазы араб бызш?ала икьы?хьын ≪А?с?а Ба?а≫ (а?суаа ра? Ба?а) изку аповест.

Уи ана?сгьы, Беиг?аа дрыз?лым?ан иааизакны Кавказ иазку аматериал??а зегьы, ур? дрышь?ан еиуеи?шым альманах??еи, абиблиографиа??еи, аж?ар??еи, мрагыларат?ии амра?аш?арат?ии ат?ыла??а р?ны и?ы?уаз антропологиат? ?ыжьым?а??а р?ны.

Абызш?адыр?ы , а?суа бызш?а аграмматикеи адиалектикеи рыспециалист Емма Кьыл??а лаж?а??а рыла, Омар Беиг?аа 90 шык?са ихы?уан, Ма?инур Папаа??а дицырхырааны, А?сны а?оурых иазкны ии?ыз аусум?а??а а?сш?ахь ианеи?еигаз. ≪Ауада?ра??а, хым?ада, и?ан, ?ыр??т?ыла ды?оума, А?сынт?ыла ды?оума, иахьат?и а?хьа? инапа?ы инеирц азы алингвистикат? анализ а?а?ара ??аза?ш?еит. Убар???а зегьы а??ын??аррат? етап??а ирхысырц азы акомиссиа ?ыда??а а??ан аибашьра а?хьа, уи ана?сгьы 2002 шы??са Омар Беиг?аа иусум?а??а а?сыш?ала р?ыжьразы. ?ар?гьы 2004 шы??са раахижь?еи абар? аусум?а??а ?напа?ы и?оуп. Омар Беиг?аа д?арауа? ду??ан, дпоетын, д?оурых??аа?ын, иара дзы??ны??оз ихат? ??ара??а иман. Иусум?а??а иаартым Америка иа?за?ызоуп макьана. Аха, аг?ра ганы ?а?оуп уа??т?и а?хьа? ишизы?шу абар? аусум?а??а. Уаж?шь?а ?ам?ашьахуа иа???арц ?алшоит иусум?а??а шкьы?хьхо, томла аш?????а р?ыжьра шалыршахо", ? ??а азг?ал?оит а?арауа? Емма Кьыл??а .

Омар Беиг?аа иш???ы ≪А?суа мифологиа захь?у≫ хыш?и бжаки да?ьа рыла ишьа??гылоуп. ?азаре? Ибрагим ≪Аублааи Кавказааи≫ ??а и?оу иш???ы а?ыг?ара рац?ак иду?ам, аха уигьы а?сш?ахь еи?агоуп.

Беиг?аа ипоезиат? ?ынха [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

А??аарат? усура адагьы, Омар Беиг?аа даара?а бзиа ибон апоезиа. ?ьума А??ба дани?ц?аж?оз иара и??еит, 15 шы??са анихы?уаз аж?еинраала??а ры?ра дшалагаз ат?ы. 1990 шы??сазы, аш????ыжьыр?а ≪Алашара≫, наунаг?а з?оурыхт? ?садгьыл иа??ыгоу ауа?ы ихьаа зны?шуа иаж?еинраала??а реизга ?нажьуеит. Аизга иахь?ын ? ≪С?ам?ылынт?и а?суа ибжьы≫ ??а, уи ианылеит Омар Беиг?аа ихат?ы бызш?ала хы?хьа?ара рац?ала иа?и?аз аж?еинраала??а.

Беиг?аа ипоезиат? ?ынха лассы-лассы иа?дыр?шуеит а?суа литература апатриарх Дырмит Г?лиа ипоезиа амотив??а. Г?лиа иеи?ш???ьа, Беиг?аа афольклорт? ха?сахьа??еи уи аестетикеи дырзааиг?оуп, иаж?еинраала??а тема хадас ирымоуп ? а?садгьыл аг?хьаагара. ??арада, Омар Беиг?аа иаж?еинраала??а еи?агьы а?ак ду рына?оит ? а?суа бызш?ала иахьа??оу. И?с?азаара а?ых?т?ант?и амш??а ааиг?ахо ишалагаз анеиликаа, апоет и?уеит ихат?ы бызш?ала абар? аж?а??а, ур? иба?а?гьы ианыр?арц азы ауасиа?гьы аанижьуеит: ≪Дыззыг?ыкыз а?сш?а ихчнызазааит на?а?а!≫

И?садгьыл ахь иаара [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

1975 шы??сазы Беиг?аа А?сны да?аауеит, ?ры??т?ыла и?оу а?суаа рдиаспора аха?арнакц?а рделегациа даланы. Ара?а иара дыр?ылоит еиуеи?шым ауааж?ларрат? усзу?ц?а, а?арауаа, алитераторц?а, а?ала?ь??еи а?ы?а??еи дыр?аауеит, а?иа Ри?а ибоит: усгьы ахи??аауеит нас, ≪Ри?а зымбаз, А?сны сы?ан ??а из??ом≫ ??а.

И?оурыхт? ?садгьыл иа?аара Беиг?аа иг?ы шь?нахуеит, имч??а еизыр?аны, инапы злакыз А?сны иазеи?ьу аус иаци?оит. ?ьума А??ба ии?аз аинтервиу а?ны Омар Беиг?аа еи?еи??оит, и?с?азаара ахы?? дшазааиг?ахаз ат?ы анеиликаа, иара дазх?ыцуа дшалагаз идырра??а ари адунеи а?ны рныжьра ши?аху, убри азынгьы дахыццакны ур? иш?????а ры?ра дшалагаз.

Убри аинтервиу а?ны иара убасгьы иазг?еи?оит, а?суа и?с?азаара ? ?ыш?арала ишышьа??гылоу: ≪А?суа анц?а дишаны ад?ы дзы??и?аз д?иш?аларц ауп, ил?ха ?амазааит, ?аш?иш?ауа мацара ?ааиуеит≫.

1994 шы??сазы Омар Беиг?ааи А?сны ж?лар рпоет Баграт Шьын??беи реи?ылара м?а?ысуеит С?ам?ыл. ??арада, ари а?оурыхт? х?ыс А?суа телех?а?шра ажурналистц?а авидео ианыр?еит. А?сны ра?хьат?и Ахада Владислав Григори-и?а Ар?ынба ид?ала Омар Беиг?аа ианашьан аорден ≪ Ахь?-А?ша ≫ I а?а?ара.

Омара Беиг?аа и?с?азаара дал?ит 99 шы??са шихы?уаз, 2001 шы??сазы. Аныш? дамадоуп С?ам?ыл, и?с?азаара зегьы ахьихигаз а?ала?ь а?ны. 2013 шы??сазы, Арепатриациазы а??ын??аррат? еилакы а?шьгарала А??а иаартын Омар Беиг?аа ихь? зху А??аанырц?т?и а?суаа р?оурых амузеи .

А?арауа? и?сы ахьын?а?аз а?ьабаа ду ади?еит адиаспора а?оурых ан?ара, уи аш????агалара, иара убасгьы и?хьан адиаспора иналукааша аха?арнакц?а рац?а?ны рбиографиа??агьы.

Омар Беиг?аа и??ам?а??а [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

Омар Беиг?аа абас и??он: ≪Адунеи а?ы амц зым??о х-хы?хыр?ак ы?оуп≫ ??а. Уахь иа?анакуан ??а и?хьа?оит:

  1. Абызш?а иуна?о адырра??а
  2. Аж?лар р?а?ыцт? ??ам?а??а
  3. Археологиа иуна?о аматериал??а

Ар? ианак?ызаалак а?абырг??а аазыр?шуа иахьат?и ма??ах?уп. Омар Беиг?аа пату з??и?оз ахы?хыр?а??а абас дрыхц?аж?он: ≪Аха абызш?а амц а??омызт, уи абызш?а иа??о акы аж?лар рыкультура иалазар ахьы?гьы аман, мамзар уи ахьы? да?а бызш?ак а?ынт? иаауан. Иа???ап, ж?ларык алимон рымазар, аж?агьы рыман. Абызш?а дара иырт?ымзар, алимонгьы дара ирт?ым, да?а ?ьарант? иырзааит аж?а еи?ш аха?агьы≫- ??а и?уан. ≪Аж?лар р?а?ыцт? ??ам?а??агьы ус ауп. Ур? аж?лар рцивилизациа, рфилософиа, рсоциалт? ?агылазаашьа ишы?аз???ьа иаанары?шуан. Ур? рдунеих?а?шышьа иабзыиаз, иыц?гьа, ишы?аз еи?ш???ьа иаанары?шуеит. Иа???ап, Нар?аа репос агьыр? Кавказ ж?лар??агьы ирыман аха, ур? репос дара рыж?лар р?ыдара??а аанар?шуан≫- и??алон. ≪Археологиа ак?зар, хым?ада зегьы еицырдыруа адырра??а аанары?шуеит. Адарды рымазар, аласа рхахауеит, аласа рымазар, ауаса аныр?оит оуп иаанагауа. Аныха рымазар, ины??оит, ампыл ы?азар, асшьагьы рдыруеит, аб?ьар рымазар иеисуеит≫.

Алитература [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

  • Ма?инур Папаа??а ≪Омар Беиг?аа изкны ац?аж?ара≫.
  • Ма?инур Папаа??а ≪?аж?и ж?ох? шы??са Беиг?аа Омар иаанда≫. А??а- 2016 ш.
  • А?суа биографиат? ж?ар.

Азхьар?ш??а [ аредакциазура | акод аредакциазура ]