W tym artykule podaj? krotk? charakterystyk? fizyki w Polsce od pocz?tku obecnego stulecia. Ocena stanu fizyki w Polsce w ostatnim okresie została oparta głownie o wska?niki bibliometryczne. Podaj? jednak tak?e liczby dotycz?ce stopni i tytułow naukowych oraz liczby studentow fizyki.

Ksi??ka adresowa fizykow z 1905 roku [1] zawiera 7 nazwisk polskich fizykow z istniej?cych wowczas wy?szych uczelni.

S? to z Krakowa: Ludwik Birkenmajer, Władysław Natanson, August Witkowski (dwaj pierwsi s? okre?lani jako profesorowie fizyki matematycznej, a Witkowski - jako profesor fizyki na Uniwersytecie Jagiello?skim). Ze Lwowa: Kazimierz Olearski - profesor fizyki na Politechnice Lwowskiej, Marian Smoluchowski i Ignacy Zakrzewski - profesorowie fizyki na Uniwersytecie Cesarza Franciszka I. Z Warszawy: Wiktor Biernacki, docent fizyki w Instytucie Politechnicznym (s? ponadto wymienieni dwaj Rosjanie: Piotr Aleksiejewicz Silow (profesor Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego) i Boris Wjaczesławowicz Stankiewicz (prof. fizyki w szkole rolniczej).

Od 1898 roku zacz?to wydawa? Science Abstracts, ktore potem (w 1941 r.) przekształciło si? w wychodz?ce do dzi? Physics Abstracts. Redaktorzy tego przegl?dowego wydawnictwa zbierali dane o publikacjach z ok. 150 czasopism, w?rod ktorych jest wymieniony Biuletyn Akademii Umiej?tno?ci w Krakowie (Bull. Acad. Crac.).

Przegl?d Science Abstracts z lat 1900 i 1901 wykazuje, ?e polscy fizycy produkowali wowczas drobny ułamek procenta wszystkich wymienionych tam publikacji.

Ciekawe dane liczbowe dotycz?ce roku 1930 zawiera Spis pracownikow uczelni RP [2]. Wymienione s? tam 24 nazwiska profesorow i docentow fizyki. Okazuje si? tak?e, ?e we wszystkich uczelniach w Polsce było wtedy ł?cznie 6 stanowisk adiunkta, 19 - starszego asystenta i 27 - asystenta i zast?pcy asystenta, 10 pracownikow technicznych i obsługi oraz 15 nieetatowych asystentow i zast?pcow asystenta. Jedynym instytutem fizycznym poza wy?szymi uczelniami była wowczas Pracownia Radiologiczna Towarzystwa Naukowego Warszawskiego [4], ktorej kierownik, prof. Ludwik Wertenstein, był tak?e profesorem w Wolnej Wszechnicy Polskiej. Prac? naukow? zajmowali si? te? nieliczni fizycy wykładaj?cy w gimnazjach (np. Leopold Infeld i Arkadiusz Piekara w Rydzynie), lub pracuj?cy dorywczo w innych instytucjach (np. Myron Mathisson w Warszawie).

Ta nieliczna społeczno?? fizykow polskich zaznaczała jednak ju? wyra?nie sw? obecno?? w literaturze ?wiatowej. Acta Physica Polonica oraz Biuletyn Polskiej Akademii Umiej?tno?ci znajdowały si? w?rod najwa?niejszych czasopism, z ktorych prace były rejestrowane w Science Abstracts. Z zamieszczanych tam danych wynika [5], ?e fizycy polscy byli wowczas autorami około 1,5 % wszystkich publikacji z fizyki w statystyce ?wiatowej (Fig. 1).

Polscy fizycy publikowali prace w wi?kszo?ci w rodzimych periodykach, Acta Physica Polonica i Biuletynie PAU. Zwraca jednak uwag? znaczna liczba prac opublikowanych wowczas w Zeitschrift fur Physik, chyba najbardziej presti?owym z owczesnych czasopism, jak rownie? w Comptes Rendus Akademii Nauk w Pary?u, Journal de Physique et le Radium oraz Physikalische Zeitschrift. W ko?cowych latach okresu mi?dzywojennego coraz cz??ciej publikowano tak?e w Nature (Fig. 2).

Najsilniejszym o?rodkiem fizyki w Polsce była wowczas Warszawa. Ze znajduj?cych si? tam instytucji (Uniwersytet Warszawski, Politechnika Warszawska, Szkoła Głowna Gospodarstwa Wiejskiego, Wolna Wszechnica Polska, Pracownia Radiologiczna TNW) pochodziło a? 63 % wszystkich polskich publikacji z fizyki (z czego prawie 60 % przypadało na fizykow z Ho?ej) (Fig. 3). O?rodki w Krakowie i Lwowie dały w sumie po 11 % publikacji, Pozna? - 6 %, Wilno - 4 %. Zdumiewaj?ca była aktywno?? Arkadiusza Piekary, ktory w gimnazjum w Rydzynie stworzył wa?ny o?rodek badawczy, z ktorego wyszło a? 5 % wszystkich publikacji z fizyki w Polsce, a wi?c wi?cej ni? z całego o?rodka wile?skiego.

Wi?cej szczegołow o historii fizyki w Polsce w okresie mi?dzywojennym mo?na znale?? w artykułach [6-11].

Uniwersytet Jagiello?ski,
Wydział Filozoficzny, Zakład Fizyczny: kier. prof. Konstanty Zakrzewski, wymieniony tak?e prof. Władysław Natanson, 1 ad., 4 as. 1 mechanik, 3 osoby słu?by ni?szej, bud?et 8000 zł.

Akademia Gornicza,
Wydział Hutniczy, Zakład Fizyki: kier. prof. Mieczysław Je?ewski, 1 st. as., 2 zast. as., 1 mechanik, bud?et 4985 zł.

Uniwersytet Jana Kazimierza,
Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Instytut Fizyki Do?wiadczalnej: kier. prof. Stanisław Loria , 1 st. as., 2 mł. as., 2 dem. Instytut Fizyki Teoretycznej: kier. vacat, 1 st. as.

Politechnika Lwowska,
Wydział In?ynierii L?dowej i Wodnej, Zakład Fizyki: kier. prof. Zygmunt Klemensiewicz, 1 ad., 1 st. as., 2 mł. as.
Wydział Chemiczny, II Zakład Fizyki: kier. prof. Czesław Reczy?ski, 1 ad., 2 st. as., 2 mł. as. Bud?et 8500 zł.
Wydział Rolniczo-Lasowy, III Zakład Fizyki: kier. prof. Tadeusz Malarski, 3 zast. as.
Wydział Ogolny, Zakład Fizyki Teoretycznej: kier. prof. Wojciech Rubinowicz, 1 st. as., bud?et ok. 800 zł. Wymieniony tak?e wykładowca Michał Halaubrenner (?wiczenia fizyczne),

Uniwersytet Pozna?ski,

Wydział Lekarski, Zakład Fizyki: kier. prof. Stanisław Kalandyk, 1 st. as., 2 zast. mł. as., bud?et 3000 zł.
Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Zakład Fizyki Do?wiadczalnej: kier. prof. Alfred Denizot, 1 ad., 1 st. as., 1 zast. st. as., bud?et 2000 zł. Zakład Fizyki Teoretycznej: kier. prof. Tadeusz P?czalski, 1 st. as., bud?et 1800 zł. Wymieniony tak?e wykładowca dydaktyki fizyki Jan Kilarski.

Uniwersytet Warszawski,
 

Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Zakład Fizyki Do?wiadczalnej: kier. prof. Stefan Pie?kowski, 1 ad., 3 st. as., 1 as., 6 as. nieet., 1 elektrotechnik, 1 mechanik.
(Skład Uniwersytetu i Spis Wykładow na rok akademicki 1930-1931 [3] wymienia nazwiska: adiunkt: dr Andrzej Sołtan, starsi asystenci: dr Irena Bobrowna, dr Władysław Kapu?ci?ski, dr Witold Majewski, asystent: Aleksander Jabło?ski, asystenci nieetatowi: Witold Bernhardt, Henryk Je?ewski, Witold Kessel, Maria Majewska, Jerzy Starkiewicz, Zdzisław Zaj?c)
Zakład Fizyki Teoretycznej: kier. prof. Czesław Białobrzeski, 1 as. nieet. (Według [3] był to Włodzimierz ?cisłowski).
W?rod wykładowcow wymieniony tak?e prof. fizyki matematycznej Witold Pogorzelski (zatrudniony jako profesor matematyki na Politechnice Warszawskiej). Ponadto w spisie jest Zakład Mechaniki Teoretycznej, kier. prof. Antoni Przeborski, 1 as. nieet.

Politechnika Warszawska,
Wydział Elektryczny, Zakład Fizyczny I: kier. prof. Mieczysław Wolfke, 1 ad., 3 st. as., 6 nieet. zast. as., 1 mechanik, bud?et 15000 zł.
Wydział Chemiczny, II Zakład Fizyki: kier. prof. Stanisław Kalinowski, 1 st. as., 2 mł. as.
W?rod docentow wykładaj?cych fizyk? s? wymienieni ponadto dr Feliks Joachim Wi?niewski i dr Wacław Werner.

Szkoła Głowna Gospodarstwa Wiejskiego , Wydział Le?ny, Zakład Fizyki: kier. dr Stanisław Landau-Ziemecki, 1 as. nieet.

Wolna Wszechnica Polska , Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Pracownia Fizyki Do?wiadczalnej: kier. prof. Marian Grotowski, 2 mł. as.

W?rod wykładaj?cych fizyk? wymienieni tak?e prof. Ludwik Wertenstein i prof. Feliks Joachim Wi?niewski (wymieniony wy?ej przy Politechnice Warszawskiej).
 

Uniwersytet Stefana Batorego , Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Zakłady Fizyki I i II: kierownicy prof. Wacław Dziewulski i prof. Jozef Patkowski, w ka?dym zakładzie 1 st. as i 2 mł. as., bud?et 3000 zł. Zakład Fizyki Teoretycznej: kier. prof. Jan Weyssenhoff, bud?et 720 zł.

Mimo przynajmniej dziesi?cioletniego opo?nienia w stosunku do innych krajow fizyka polska szybko osi?gn?ła i przekroczyła poziom przedwojenny. Okazuje si?, ?e w latach 1961 - 1964 polscy fizycy dostarczali a? 1,1 - 1,5 % publikacji rejestrowanych w Physics Abstracts, co dawało wtedy Polsce 10 miejsce w ?wiecie [15, 16].

Obecnie najbardziej znanym i najcz??ciej u?ywanym sposobem oceny stanu nauki jest wykorzystywanie mi?dzynarodowych baz danych o publikacjach prac naukowych i ich cytowaniach przez innych autorow. Dane te traktuje si? jako obiektywne wska?niki, istotne dla kryteriow oceny poszczegolnych dyscyplin naukowych i jednostek badawczych, a wi?c dla polityki naukowej pa?stwa.

Bazy danych o publikacjach i ich cytowaniach przygotowuje od ponad 30 lat mieszcz?cy si? w Filadelfii Instytut Informacji Naukowej (Institute of Scientific Information - ISI) zało?ony przez Eugene Garfielda. Najpowszechniej znan? baz? danych dla nauk przyrodniczych jest Indeks Cytowa? Naukowych (Science Citation Index - SCI). Ta baza danych jest tworzona na podstawie rejestrowania zawarto?ci najwa?niejszych czasopism naukowych. Obecnie lista czasopism ISI - tak zwana lista filadelfijska - liczy około 7700 czasopism (w tym 5100 z nauk matematyczno-przyrodniczych, 1500 z nauk społecznych i 1100 z humanistyki). Ogromna wi?kszo?? czasopism naukowych na ?wiecie ma znikome znaczenie ze wzgl?du na niski poziom lub niewielki, lokalny zasi?g (np. zeszyty naukowe i biuletyny prowincjonalnych uczelni i instytutow); prace publikowane w tych mniej znanych czasopismach przechodz? bez echa.

Wymieniona wy?ej baza SCI jest u?yteczna dla oceny wkładu poszczegolnych uczonych, natomiast bardzo ?le nadaje si? do oceny i porownywania instytutow, dziedzin nauki czy całych krajow. Dlatego te? ISI przygotowuje specjalne bazy danych: Narodowe Wska?niki Cytowa? (National Science Indicators - NSI) oraz Narodowy Raport Cytowa? (National Citation Report - NCR).

Baza NSI pozwala na szybkie ustalanie wkładu poszczegolnych krajow do danej dziedziny, porownywanie z sob? ro?nych pa?stw pod wzgl?dem wkładu do nauki ?wiatowej, a tak?e ustalanie silniejszych i słabszych dziedzin w danym kraju. Baza NCR pozwala na porownywanie z sob? aktywno?ci naukowej poszczegolnych krajowych jednostek naukowych w danej dziedzinie. To ostatnie zastrze?enie jest istotne, poniewa? parametry dotycz?ce publikacji i cytowa? w ro?nych dziedzinach ro?ni? si? bardzo znacznie.

Baza NSI jest publikowana corocznie, natomiast baz? NCR przygotowuje ISI dopiero na specjalne zamowienie z danego kraju. Ostatnia zakupiona przez KBN w Filadelfii baza NCR dla Polski obejmuje dane za lata 1981-1997.

Natomiast najnowsza baza NSI obejmuje publikacje i cytowania za okres 1981-1998. Ta najnowsza baza zawiera obecnie ponad 100 milionow cytowa? i ponad 10 milionow publikacji. Publikacje i cytowania s? przyporz?dkowane poszczegolnym krajom (na podstawie afiliacji autorow, wymienionej przy tytule pracy).

Publikacje i cytowania w bazie NSI zostały przydzielone do 33 głownych dziedzin, zale?nie od czasopisma; ostatnia, 34-ta dziedzina to badania multidyscyplinarne, ktorych nie dało si? inaczej sklasyfikowa?. Istnieje jeszcze specjalna wersja NSI, w ktorej wyst?puje podział na drobniejsze działy (w sumie 105). Podkre?lmy, ?e podział na dziedziny i nazwy tych dziedzin pochodz? od ekspertow ISI i s? zawarte w samej bazie danych, tak ?e nie s? mo?liwe ?adne ich modyfikacje.

Lista czasopism uwzgl?dnianych w bazie NSI zawiera w sumie 236 czasopism w dziedzinie okre?lonej przez autorow bazy jako Physics (specjalnie podaj? nazwy oryginalne). W bardziej szczegołowym podziale dziedzina Physics dzieli si? na trzy działy nazwane Applied Physics/Condensed Matter (127 czasopism), Physics (105 czasopism) i Optics/Acoustics (43 czasopisma). Jak wida? suma trzech powy?szych liczb jest wi?ksza od 236, co wynika z pewnego przekrywania si? czasopism mi?dzy działami fizyki. Z polskich periodykow fizycznych w bazie NSI uwzgl?dniane s? tylko obie serie Acta Physica Polonica, Optica Applicata oraz od niedawna tak?e Journal of Mathematical Physics.

Dział Applied Physics/Condensed Matter obejmuje na przykład czasopisma: Appl. Optics; Appl. Phys.; Ferroelectrics; J. Appl. Phys.; J. Magn. Magn.; J. Physics D; J. Physique III; J. Phys.- Cond. Matter; Phys. Rev. B; Phys. Stat. Sol. A, B; Physica B, C; Vaccum; Zeit. f. Phys. B;

Dział Physics obejmuje np. : Acta Phys. Pol. A, B; Phys. Rev. A, C, D, E; Phys. Rev. Lett.; Phys. Lett.; Physica A, D; J. Physics A, B, G, I; J. Physique IV; Nucl. Phys. A, B; Zeit. f. Phys. A, C, D; J. Math. Phys.; Nuovo Cim. A, B, D;

Dział Optics/Acoustics obejmuje np. Opt. Applicata, Acustica, Imaging Syst. J.; J. Laser Appl.; J. Mod. Opt.; J. Opt. Soc. A, B; Laser Phys.;

Poza tym fizycy publikuj? prace tak?e w czasopismach zaliczonych do działow: Spectroscopy/Instrumentation/Analysis, Nuclear Engineering i Materials Science.

Pod wzgl?dem ł?cznej liczby publikacji we wszystkich dziedzinach pozycja Polski w rankingu pa?stw jest niestety coraz słabsza. W 1981 roku Polska zajmowała 15 miejsce w ?wiecie pod wzgl?dem liczby publikacji i od tego czasu stale spadamy. W 1985 zajmowali?my 17 miejsce, w 1990 ? 18, w 1996 ? 19, w 1997 - 20, a w 1999 r. spadli?my na miejsce 21. Polsk? wyprzedziły w ostatnich latach Tajwan, Korea Południowa i Brazylia. Polsce grozi w najbli?szych latach dalszy spadek, poniewa? tu? za nami s? Dania i Finlandia, w ktorych nauka szybko si? rozwija, podczas gdy w Polsce si? cofamy. Obecnie z Polski pochodzi zaledwie około 0,9 % publikacji naukowych na ?wiecie.

Nieco lepiej jest w fizyce (Tablica 1), w ktorej dopiero ostatnio zanotowali?my znacz?cy spadek, wywołany niew?tpliwie stale zmniejszaj?cymi si? ?rodkami, jakie na badania naukowe przeznacza rz?d. Fizycy polscy dostarczaj? znacz?co ponad 2 procent całej ?wiatowej produkcji w dziedzinie Physics.

Z danych w Tablicy 2 wynika, ?e najgorzej rozwija si? u nas dział Optics/Acoustics, w ktorej stale spadamy (z miejsca 9 w 1981 r. na 16-17 miejsce obecnie). Słabnie tak?e pozycja Polski w dziale Applied Physics/Condensed Matter, mimo stałego wzrostu liczby publikacji (Fig. 3). Po prostu inne pa?stwa w tym poddziedzinie rozwijaj? si? szybciej. Najlepiej przedstawia si? sprawa w dziale Physics, w ktorej zajmujemy stabilne 11-12 miejsce. Jak wynika z listy czasopism definiuj?cych ten dział, dotyczy to fizyki teoretycznej, fizyki j?drowej i fizyki cz?stek elementarnych.

Bardzo pesymistycznie nastraja porownanie rozwoju fizyki w Polsce i w innych krajach. Na przykład Hiszpania w 1981 r. startowała z pozycji znacznie gorszej od nas, ale wyprzedziła nas w 1993 r. Obecnie Polsk? wyprzedza Korea, ktora startowała 20 lat temu z pozycji zupełnego kopciuszka (Fig. 4). Słabym pocieszeniem jest to, ?e w innych dziedzinach nauki, zwłaszcza biologiczno-medycznych, jest jeszcze gorzej.

Optymizm budzi natomiast to, ?e fizycy polscy publikuj? swe prace w czołowych czasopismach ?wiatowych. Wprawdzie znaczna cz??? publikacji polskich autorow przypada wci?? na obie serie Acta Physica Polonica, ale z czasopism zagranicznych na pierwszym miejscu jest presti?owe Physical Review (Fig. 5). Du?a liczba prac ukazuje si? jednak nadal w periodykach spoza listy filadelfijskiej, jak np. Proceedings of the SPIE; nie s? one uwzgl?dniane w bazach danych ISI.

Na podstawie danych z bazy NCR mo?na porowna? udział poszczegolnych o?rodkow pod wzgl?dem liczby publikacji rejestrowanych w czasopismach z "listy filadelfijskiej". Jak wida? z Tablicy 3, dominuj?cym o?rodkiem bada? fizycznych w Polsce pozostaje Warszawa, z ktorej pochodzi 38 % publikacji, niemal tyle, co z trzech nast?pnych w kolejno?ci o?rodkow, Krakowa, Wrocławia i Poznania razem wzi?tych.

Według statystyki dla lat 1981-1985 [18], z Warszawy pochodziło 35,8 % polskich publikacji z fizyki. Nast?pne w kolejno?ci były wtedy o?rodki: Krakow (18,2 %), Wrocław (17,2 %), Pozna? (6,8 %), Katowice-Gliwice (5,1 %), Gda?sk (4,0 %) i Łod? (3,6 %). Jak wida? z porownania tych liczb z danymi w Tablicy 3, najwi?kszy spadek do 1997 r. zanotowały Wrocław, Gda?sk i Łod?, najbardziej za? zyskał o?rodek pozna?ski. Bli?sza analiza wykazuje, ?e nast?piło wyra?ne osłabienie działalno?ci (mierzonej liczb? publikacji) w Politechnice Wrocławskiej i Politechnice Gda?skiej. W latach 1981-1985 Politechnika Wrocławska zajmowała w kraju drugie miejsce pod wzgl?dem liczby publikacji, po Uniwersytecie Warszawskim, a przed Uniwersytetem Jagiello?skim. Wzrost znaczenia Poznania dokonał si? głownie za spraw? Instytutu Fizyki Molekularnej PAN.

Według Andrzeja Hrynkiewicza [19], ktory przeanalizował rozmieszczenie fizykow uczestnicz?cych w badaniach, w Polsce jest obecnie 2320 fizykow posiadaj?cych co najmniej stopie? doktora. Z tej liczby 26,7 % jest w Warszawie, 22,9 % w Krakowie, 10, 3 % w Poznaniu, 9,9 % we Wrocławiu, a 30,2 % w pozostałych o?rodkach. Porownanie tych liczb z danymi w Tablicy 3 pokazuje, ?e najwi?cej wzgl?dnie publikacji pochodzi od fizykow warszawskich i wrocławskich.

Liczba studentow fizyki, do?? wysoka w latach 1970., zacz?ła nast?pnie bardzo szybko spada? i osi?gn?ła minimum w 1987 r., kiedy we wszystkich uczelniach polskich (uniwersytetach, politechnikach, wy?szych szkołach pedagogicznych) kształciło si? niewiele ponad 3000 studentow. Na szcz??cie sytuacja uległa radykalnej zmianie i obecnie fizyk? studiuje ju? około 10000 młodych ludzi (Fig. 6). Analogicznym wahaniom podlegała tak?e (Fig. 7) liczba absolwentow fizyki ( mowa tu ł?cznie o specjalizacji fizyka i fizyka techniczna).


Niepokoj?co wygl?da natomiast sprawa stopni naukowych. Liczba nadawanych rocznie doktoratow nauk fizycznych osi?gn?ła maksimum w ko?cu lat 1970. i od tego czasu wykazuje tendencj? spadkow?. Obecnie nadawanych jest rocznie dwukrotnie mniej doktoratow ni? 20 lat temu. W porownaniu z innymi krajami sytuacja w Polsce jest bardzo zła. Na przykład w RFN liczba doktoratow z fizyki stale ro?nie i obecnie wynosi około 1500 rocznie, co w przeliczeniu na głow? ludno?ci jest liczb? ponad siedmiokrotnie wi?ksz? ni? w Polsce (Fig. 8).

By? mo?e znaczny rozrost studiow doktoranckich w ostatnich latach zmieni radykalnie t? sytuacj?.

Liczba habilitacji w naukach fizycznych wyra?nie wzrosła w pocz?tku lat 1990. Nale?y przypuszcza?, ?e jest to wzrost przej?ciowy, b?d?cy odbiciem maksimum liczby nadanych doktoratow w latach 1975-1980. Ju? jednak daje si? zauwa?y? zmniejszenie liczby habilitacji, wynikaj?ce z zubo?enia kadry doktorow (patrz Fig. 9).

W dniu 31 XII 1996 r. było w Polsce 421 profesorow tytularnych nauk fizycznych (Informacja z Centralnej Komisji d/s Stopni Naukowych i Tytułu Naukowego). Dane o liczbie przyznanych corocznie tytułow (dawniej profesora nadzwyczajnego, obecnie - profesora) s? zestawione w Tablicy 4. W ostatnich latach obserwuje si? zwi?kszenie liczby nowych profesorow, ale ogolna liczba fizykow z tytułem profesora zmienia si? bardzo nieznacznie ze wzgl?du na starzenie si? kadry. Według niepełnego spisu fizykow polskich [20] około 45 % fizykow z tytułem profesora lub stopniem doktora habilitowanego ma obecnie ponad 60 lat. W najbli?szych latach czeka nas wi?c powa?na wymiana kadry. Powstaje pytanie, czy b?dzie w Polsce dostatecznie du?o wykwalifikowanych ludzi, ktorzy b?d? si? chcieli po?wi?ci? karierze naukowej, aby zast?pi? odchodz?cych fizykow.

Do grupy I zaliczam laureatow Nagrod Nobla z fizyki.

Do grupy II fizykow, ktorzy wprawdzie Nagrody Nobla nie otrzymali, ale ktorych osi?gni?cia były "na miar?" Nagrody Nobla. Jak wiadomo, Nagroda Nobla jest przyznawana za konkretne osi?gni?cie, a nie za tzw. całokształt.

Najtrudniej jest zdefiniowa? przynale?no?? do grupy III; tu zaliczam fizykow, ktorzy wnie?li bardzo powa?ny wkład do rozwoju fizyki i w pewnym okresie nale?eli do liderow ?wiatowej fizyki oraz fizykow, ktorych nazwiska zostały skojarzone z jak?? teori?, odkryciem, rownaniem, wzorem lub wielko?ci? fizyczn?. Innym warunkiem zaliczenia do grupy III jest wymienianie nazwisk tych fizykow w syntetycznych obcoj?zycznych opracowaniach historycznych.

Do grupy IV zaliczam pozostałych fizykow.

Je?eli chodzi o Polsk? w XX wieku, to w grupie I nie mieli?my nikogo. Zwroc? tu uwag? na to, ?e Maria Skłodowska-Curie mimo polskiego pochodzenia i zwi?zkow z krajem, była obywatelk? francusk? i jako taka figuruje we wszystkich zestawieniach ?wiatowych.

Je?li chodzi o grup? II, to na pewno mo?na do niej zaliczy? Mariana Smoluchowskiego (1872 - 1917) [23] oraz Mariana Danysza (1909 - 1983) [24] i Jerzego Pniewskiego (1913 - 1989) [25]. Marian Smoluchowski wniosł tak wielki wkład do fizyki statystycznej, ?e gdyby nie jego przedwczesna ?mier?, na pewno byłby murowanym kandydatem do Nagrody Nobla. Z kolei za odkrycie hiperj?der w 1952 r. Marian Danysz i Jerzy Pniewski byli wielokrotnie, niestety bez powodzenia, wysuwani do Nagrody Nobla.

Czwartym uczonym w tej grupie jest Karol Olszewski (1846 - 1915). Czytelnikom, ktorzy mog? si? dziwi? temu wyborowi, warto wyja?ni?, ?e Olszewski jest wymieniany w słownikach i encyklopediach jako chemik i fizyk oraz był dwukrotnie (1904 i 1913 r.) proponowany do Nagrody Nobla z fizyki [26].

Osi?gni?cia na miar? Nagrody Nobla z fizyki miał te? na pewno Jan Kazimierz Danysz (1884 - 1914), syn polskiego emigranta do Francji, biologa Jana Danysza, ojciec Mariana, tworca pierwszego spektrometru beta; jego prace z 1913 r. s? do dzi? cytowane i wspominane w opracowaniach historycznych. Ale Jan Kazimierz Danysz był obywatelem francuskim, zgin?ł na froncie jako ?ołnierz francuski i w wydawnictwach obcoj?zycznych jest zawsze wymieniany jako Jean Danysz. Gdyby nie jego przedwczesna ?mier?, mo?e przeniosł by si? do Polski i ju? jako obywatel polski rozwijał spektroskopi? beta, dziedzin? w ktorej przyznano kilka Nagrod Nobla.

W grupie III według mnie powinni si? znale?? nast?puj?cy fizycy: Czesław Białobrzeski (1878 - 1953) [27], Tadeusz Godlewski (1878 - 1921) [28], Leopold Infeld (1898 - 1968) [29], Aleksander Jabło?ski (1898 - 1980) [30], Mieczysław Je?ewski (1890 - 1971) [31], Marian Mi?sowicz (1907 - 1992) [32], Władysław Natanson (1864 - 1937) [33], Henryk Niewodnicza?ski (1900 - 1968) [34], Arkadiusz Piekara (1904 - 1989) [35], Stefan Pie?kowski (1883 - 1953) [36], Wojciech Rubinowicz (1889 - 1974) [37], Andrzej Sołtan (1897 - 1959) [38], Leonard Sosnowski (1911 - 1986) [39], Zdzisław Szyma?ski (1927 - 1999), Ludwik Wertenstein (1887 - 1945) [40], August Witkowski (1854 - 1913), Mieczysław Wolfke (1883 - 1947) [41] i Konstanty Zakrzewski (1876 - 1948) [42].

Jednym z najcz??ciej obecnie pami?tanych uczonych z Polski jest Jan Czochralski (1885 - 1953), profesor Politechniki Warszawskiej, tworca metody wzrostu kryształow [43]. Był on jednak metalurgiem, a nie fizykiem. Gdybym go zaliczył do grupy III, to musiałbym tak?e wymieni? w niej innego metalurga, Witolda Broniewskiego (1880 - 1939), tak?e profesora Politechniki Warszawskiej. Broniewski uzyskał doktorat z fizyki na Sorbonie, zajmował si? fizyk? metali i stopow i był w latach mi?dzywojennych na tyle znany, ?e jako jedyny Polak został zaproszony do udziału w sławnych zjazdach najwybitniejszych uczonych ?wiata, jakimi były Kongresy Solvaya (uczestniczył w IV Kongresie w Brukseli w 1924 r.) [44].

Rozwa?ałem ponadto zaliczenie do Grupy III Czesława Reczy?skiego (1878 - 1936) [45] i Stanisława Kielicha (1925 - 1993) [46].

Podsumowanie wkładu Polakow do fizyki w XX wieku nie wygl?da wi?c zbyt imponuj?co.
 

Po pierwsze, skoro dost?pne ?rodki na badania s? ograniczone, powinno si? je rozdziela? tak, aby najmniejszy uszczerbek poniosły o?rodki najlepsze. Powinni?my uzgodni? mi?dzy sob?, ?e decydujemy si? na ochron? tych centrow doskonało?ci. Ich liczba, przy rozs?dnej gospodarce ?rodkami, mo?e nawet wzrasta?.

Po drugie, powinni?my podtrzymywa? i rozwija? wspołprac? mi?dzynarodow?. To dzi?ki niej przecie? fizyka w Polsce utrzymała w latach powojennych do?? wysoki poziom. Ewolucja fizyki narzuca obecnie jeszcze inny powod: oto? coraz cz??ciej do bada? potrzebne s? wielkie i drogie urz?dzenia, na ktorych kupno lub budow? nie sta? nie tylko Polski, ale tak?e wielu innych pa?stwa. Rozwi?zaniem jest wła?nie wspołpraca mi?dzynarodowa, tworzenie mi?dzynarodowych o?rodkow, w ktorych mo?na prowadzi? badania gdzie indziej niedost?pne.

Po trzecie, powinni?my skupi? wysiłki w celu jak najszybszej odnowy najwy?ej wykwalifikowanej kadry fizykow. Zadaniem na najbli?sze lata jest znaczny wzrost liczby doktoratow z fizyki.

Last but not least, powinni?my dba? o jedno?? naszego ?rodowiska. Wszelkie swary i kłotnie, czy to mi?dzy poszczegolnymi specjalno?ciami czy mi?dzy instytutami uczelnianymi i pozauczelnianymi, tylko osłabiaj? nas w stosunku do przedstawicieli innych dziedzin. Obecna niepokoj?ca sytuacja jest dostrzegana przez innych. Jak zauwa?ył Kazimierz Grotowski [48]: "Mo?na wyczu? objawy dezintegracji ?rodowiska naukowego fizykow, wyra?aj?ce si? wspołzawodnictwem ro?nych działow fizyki. W sytuacji kryzysowej nie jest to pomy?lny objaw. Powinni?my pami?ta?, ?e fizyka jest jedn? nauk?..."

W utrzymywaniu jedno?ci naszego ?rodowiska wa?n? rol? mo?e odegra? przede wszystkim Polskie Towarzystwo Fizyczne oraz Komitet Fizyki PAN, skupiaj?cy przedstawicieli wszystkich o?rodkow i działow fizyki.

Literatura